Twee mannen van middelbare leeftijd die een emmertje vullen met dikke, vettige verf. Zodat een oudere man deze in brede banen op een groot wit doek kan uitsmeren, laag over laag. Om er later nog eens overheen te gaan met spatel en ratel – noem het plamuren, noem het stucen, noem het schilderen. Het is werk waar op kunstveilingen miljoenen voor worden betaald.
De wereld waarin wij leven zit vol contrasten en schrijnende tegenstellingen. Dat weet ook Gerhard Richter, de oudere man van hierboven. Die vorige maand bij de opening van een tentoonstelling met zijn werk in Zwitserland opmerkte dat zeventig procent van de schilderijen op kunstveilingen rotzooi is. En dat de geldbedragen die op veilingen rondgaan pervers en ondraaglijk zijn.
In februari wisselde zijn abstracte schilderij Wand van Richter (Dresden, 1932) voor meer dan 21 miljoen euro van eigenaar. Een jaar eerder telde iemand 29 miljoen euro neer voor zijn schilderij van het Domplein in Milaan, en in 2012 werd zijn Abstraktes bild voor 26 miljoen afgehamerd. Het zijn astronomische bedragen voor, ja, voor wat eigenlijk?
Regisseur Corinna Belz laat in de documentaire Gerhard Richter Painting de kunstenaar zelf zijn arbeid als volgt omschrijven: ,,Het is moeilijk en misschien zelfs zinloos om over schilderkunst te spreken. Je kunt alleen dat onder woorden brengen wat in woorden uit te drukken is. Dat heeft niets met schilderen te maken. Schilderen is een andere manier van denken. In het schilderen interesseert mij alleen dat wat ik niet begrijp.”
Gerhard Richter Painting is tien minuten onderweg als Richter deze uitspraak doet. Daarna volgen anderhalf uur waarin we hem aan het werk zien in zijn atelier, voorbereidingen treffend voor tentoonstellingen en beelden van vernissages. Ook hier weer veel contrasten. De contemplatieve stilte in het atelier, waar Richter zwijgend zijn doeken maakt. De nerveuze gekte in galeries en musea, waar journalisten en bewonderaars het raadsel Richter proberen op te lossen.
,,Een werk ontstaat zonder plan of reden’’, horen we hem zeggen. ,,Een schilderij is af, als de schilder niet meer vrij is. Als een volgende handeling het werk kapot zal maken.” De doelen die Richter nastreeft, zijn ontnuchterend eenvoudig. Het gaat er om of ‘iets werkt’, of ‘iets goed is’, of ‘waar’. Om er achter te komen of iets ‘werkt’, ‘goed’ is, of ‘waar’ hoeven we alleen maar te kijken. ,,Soms weet je het na twee uur, soms na een dag, soms duurt het langer.”
Belz neemt de kijker mee naar Keulen waar Richter een tentoonstelling krijgt in Museum Ludwig. Er volgt een discussie over het plafond, dat moet er volgens de kunstenaar uit. De zaal is hem te bedompt. De museumdirecteur belooft ‘een koude neutrale belichting’ passend bij een heftige tentoonstelling met grote doeken. ,,Het moet echt koud zijn, koud licht. De mensen moeten blij zijn als ze weer naar buiten kunnen.”
Gerhard Richter Painting beslaat meerdere jaren. Naast actuele beelden zien we ook archiefmateriaal en foto’s uit de jeugd van Richter, die opgroeide in de DDR en in 1963 naar het Westen vluchtte. Zijn ouders heeft hij nooit meer teruggezien, ze stierven achter het ijzeren gordijn. ,,Je denkt dat alles blijft zoals je het achterlaat”, zegt hij.
Ineens valt op hoe schuw Richter is. De documentaire van Belz gaat op de eerste plaats over het werk en de idee, pas daarna kom de mens. Richter is helemaal niet van plan op de sofa plaats te nemen. Waarom zou hij, wat voegt het toe? En vooral: wat valt er te zeggen? Schilderen en kijken, dat is alles. De aanwezigheid van de camera begint hem te hinderen, zegt hij schroomvallig.
,,Schilderen is een heimelijke bezigheid”, probeert hij zijn houding te verklaren. ,,Iemand die niet geschikt is in het openbaar, en nogal stil van aard is, eerder een beetje laf in de buitenwereld. Hij doet zijn mond niet open, maar hier in het atelier gaat hij als een beest te keer. En dan bloednerveus je werk aan anderen laten zien en bang zijn dat ze het merken, dat je als een beest te keer bent gegaan. Je voelt je aan de ene kant betrapt. En aan de andere kant gezien.”
De documentaire Gerhard Richter Painting van Corinna Belz is in Nederland uitgebracht door Contact Film. Speelduur 97 minuten, www.contactfilm.nl.
