Woest en Ledig

Zes keer Liebermann in Zweeloo, (een keer in Laren)

In – of is het toch op – de tentoonstelling Barbizon van het Noorden in het Drents Museum zijn twee schilderijen van Max Liebermann te zien. Het ene werk hangt er al een tijdje en heet Voorstudie voor Bleek te Zweeloo. Het andere werk is sinds dinsdag te zien en heet Kind onder bomen. Beide stukken werden in 1882 gemaakt.

Liebermann is vaker in Zweeloo geweest. Er zijn meerdere werken van zijn hand bekend die na een bezoek aan het Drentse dorp zijn gemaakt. Meest beroemd zijn Bleek te Zweeloo uit 1883, dat in het Wallraf Richartz-Museum in Keulen hangt, en Spielende Kinder uit 1882, dat zich in een particuliere collectie bevindt.

Sommige van de Drentse werken worden toegeschreven andere plekken in Nederland, zoals Laren. Zo zag ik in 2018 Den Haag een schilderij dat niet aan Drenthe werd verbonden, terwijl het zoveel overeenkomsten vertoond met een ander Drents schilderij, Eva (1882), dat wel in Zweeloo gemaakt moet zijn: Twee Hollandse meisjes, ook uit 1882. Zie de afbeeldingen hieronder.

Voor Liebermann, een Duitser, was heel Nederland Holland.

Nog even over Laren. Museum Singer presenteerde maandag ook een nieuwe Liebermann, eveneens een meisje. Het is geschonken door het Duitse verzamelaarsechtpaar Bühler-Brockhaus. Het museum spreekt van 'een vlotte olieverfschets en het eerste Larense schilderij van Liebermann in Nederlands openbaar kunstbezit'.

Gehandes Mädchen – let vooral ook op het hoedje, in Drenthe dragen de meisjes meestal een kapje, maar dat kan ook mode zijn geweest – is tot en met 23 augustus te zien in de presentatie Liebermann in Laren in het Singer. Barbizon van het Noorden in het Drents Museum is nog tot en met 13 september te zien.

De terugkeer van de vergeten muziekvideopaviljoens

Kort geleden verscheen Op steviger grond het advies van de Kunstraad Groningen aan de provincie en de gemeente Groningen over het cultuurbeleid aldaar voor de komende vier jaar. Het advies is een interessant stuk, niet alleen omdat er voorstellen in worden gedaan doet over hoe beschikbare geld moeten worden verdeeld, maar ook omdat het gaat over wat op kunst en cultureel gebied in Groningen beter kan en zou moeten.

Mijn oog bleef onder meer hangen bij wat de raad schrijft over de vijf muziekvideopaviljoens die in 1990 ter gelegenheid van de manifestatie What a wonderful world in de stad Groningen zijn neergezet. Muziekvideopaviljoens – alleen al het woord. En dan zijn ze ook nog eens ontworpen door inmiddels beroemde architecten als Peter Eisenman, Zaha M.Hadid, Coop Himmelb(l)au, Rem Koolhaas en Bernard Tschumi.

Nu, dertig jaar later, telt de stad Groningen nog twee van de vijf paviljoens. Twee andere bevinden zich in respectievelijk Delfzijl en Appingedam. Nummer vijf, ontworpen door Peter Eisenman is afgebroken. Dit is wat de Kunstraad in Op steviger grond over de paviljoens schrijft:

'Met de vier paviljoens beschikken de gemeente en de provincie over bijzondere elementen om zowel architectuur als mediakunst prominent in beeld te brengen en een relatie aan te laten gaan met de openbare ruimte en met passerend publiek.

De Kunstraad vindt op dit moment de zichtbaarheid van de paviljoens en de interactie met hun omgeving onvoldoende. De hechte relatie tussen Groningen en architectuur en de vooruitstrevende positie die mediakunst in Groningen heeft (gehad) rechtvaardigen naar de mening van de Kunstraad een herbezinning op nieuwe mogelijkheden.'

Voor mij aanleiding om de bouwsels op te zoeken, ze te fotograferen en te kijken hoe ze 'functioneren'. Aanleiding ook om te horen hoe de gebruikers en eigenaren staan tegenover de voorgestelde herbezinning.

Als het verzamelen van de informatie een beetje wil vlotten, verschijnt er vrijdag een stuk over in de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en Leeuwarder Courant, de laatste bijlage voor de zomerstop overigens.

Bij Jannes de Vries in het Veenkoloniaal Museum

Ik bezocht het Veenkoloniaal Museum in Veendam waar de Jannes de Vries-tentoonstelling een doorstart maakte. Morgen, vrijdag, staat er een stuk over in Dagblad van het Noorden. Ik wil nu wel alvast verklappen dat het een heel aardige tentoonstelling is daar in Veendam, vooral omdat niet alleen de Groninger landschappen van De Vries (1901 – 1986) worden getoond, maar ook werken te zien zijn die hij heeft gemaakt na reizen door het Middellandse Zeegebied.

Meest opvallend, vind ik, is echter een reeks schilderijen geïnspireerd op Bijbelverhalen. Volgens de samenstellers van de tentoonstelling was De Vries een gelovig man en bracht hij dat tot uiting in zijn werk. "De grootsheid van zijn schepper wil hij voelbaar maken door krachtige composities met bijzondere kleuren en landschappen met hoge horizonten", las ik ergens.

Mij lukte het niet iets van de grootsheid van de schepper in de werken te zien. Het zal aan mij liggen. Ik zag schilderijen gemaakt in de traditie van de Groninger kunstkring De Ploeg, ik zag schilderijen met taferelen zoals die ooit te zien waren in Tunesië, ik zag schilderijen gemaakt naar verhalen uit het Nieuwe Testament. Ik zag een vitrine met een koffer. Ik zag een ezel met een schilderij waarop De Vries zichzelf en zijn vrouw had geportretteerd in Staphorster kelderdracht.

Het is een groot overzicht in Veendam, naar schatting zestig schilderijen. De omvang is zo groot dat er zelfs schilderijen op de gang hangen. Eerst een paar kleurrijke Ploeg-werken, vermoedelijk om het Groninger publiek te lokken en gerust te stellen. Iets verderop in de gang, een beetje achteraf, hangen een paar schilderijen die zijn gemaakt in de geboortestreek van De Vries, vermoedelijk om Drentse bezoekers te plezieren. Nog te zien tot en met 16 augustus.

Trijntje gaat ineens vooraf aan de hunebedbouwers

Ze waren er zo content mee in Borger: dat de Canon van Nederland opende met de hunebedden. Tot gisteren, maandag, toen de vernieuwde Canon werd gepresenteerd en de Nederlandse geschiedenis ineens begon met Trijntje.

Trijntje blijkt de naam te zijn van een skelet dat in 1997 werd opgegraven bij Hardinxveld-Giessendam tijdens werkzaamheden voor de Betuwelijn. Onderzoekers dateerden de overblijfselen op 7500 jaar oud en benoemden het skelet tot lid in de orde van de jagers-verzamelaars. De hunebedden zijn naar schatting 5000 jaar oud en voortbrengselen van 'de eerste boeren'.

Trijntje is het oudste menselijke skelet dat in Nederland is gevonden. Volgens de samenstellers van de Canon is ze 'liefdevol begraven op een donk, een zandduin in het drassige rivierengebied' toen ze tussen de veertig en zestig jaar oud was. Vermoedelijk was ze moeder van minstens twee kinderen. Haar naam heeft ze te danken aan de spoorlijn bij de vindplaats.

De Canon opent derhalve met een mens van vlees en bloed. Dat spreekt wellicht meer tot de verbeelding dan een hoop stenen. Daarbij komt dat de hunebedbouwers volgens de samenstellers van de Canon niet de vroegste boeren in Nederland zijn. Dat waren geen 'trechterbekers' op de Hondsrug, maar 'bandkeramiekers’ van zevenduizend jaar geleden in het Limburgse heuvelland.

Het Hunebedcentrum in Borger maakt deel uit van een netwerk van musea die samen de Canon laten zien. Op het terrein van het Hunebedcentrum worden daartoe vijf topstukken getoond: Het grootste hunebed van Nederland (D27), een geslepen bijl, aardewerk van de trechterbekers, de reconstructie van een huis uit de steentijd en een akker uit de steentijd.

Maar wat is er van Trijntje te zien? Aanvankelijk lagen haar botten in dozen in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. In 2017 werden de overblijfselen overgebracht naar het Openluchtmuseum in Arnhem. Daar maakt ze als deel uit van een overzichtstentoonstelling bij de Canon van Nederland. 

Een reconstructie van haar lichaam is te zien  in museum De Koperen Knop in Hardinxveld-Giessendam. Op de website van het museum is een filmpje te zien met een mevrouw die kan doen alsof ze nog een kind is.

'Leo Kok. Westerbork op papier' in Museum Nairac

Museum Nairac in Barneveld stuurde een persbericht om ons te attenderen op de tentoonstelling Leo Kok. Westerbork op papier.

Citaat: "Het korte leven van Leo Kok (1923 -1945) kende veel tragiek, hij legde tijdens zijn internering in Kamp Westerbork in prachtige tekeningen het dagelijks leven in gevangenschap vast. Zijn tekeningen geven een indringend beeld van het leven in een kamp, waar het wankele bestaan werd bepaald door inkomende en uitgaande transporten."

Kok trouwde in 1943 in Kamp Westerbork met Kitty de Wijze. De twee worden in 1944 op transport gezet naar Theresiënstadt waar ze van elkaar worden gescheiden. "Kitty blijft achter terwijl Leo verder wordt gedeporteerd. Eerst naar Auschwitz en dan verder naar Mauthausen en tenslotte Ebensee. Daar wordt hij op 6 mei 1945 bevrijd door Amerikaanse troepen maar hij is dan al te ziek en verzwakt om te kunnen overleven en zes dagen later sterft hij."  

Dat het werk van Kok is overgeleverd, is te danken aan een bevriende marechaussee die de tekeningen uit Kamp Westerbork wist te smokkelen. Samensteller van de tentoonstelling in Barneveld is Jaap Nijstad, zoon van Kitty de Wijze en maker van een documentaire die in Nairac worden vertoond. Leo Kok. Westerbork op papier is te zien tot en met 29 augustus.

Jaap Scholten, Twentenaren, Tukkers en Drenten

Tijdens het bezoek van Jaap Scholten aan De Literaire Hemel Buitengewoon, afgelopen zaterdag in Amen, ging het uiteraard over diens roman Suikerbastaard. Maar het ging ook over de (familie)achtergrond van de schrijver, waarin de Enschedese textielindustrie en de Hengelose machinebouw samenkomen.

Halverwege de uitleg van Scholten over het verschil tussen Enschede en Hengelo – arm versus rijk, laagopgeleid versus hoogopgeleid, eigen geld versus vreemd kapitaal – viel het woord 'Tukkers'. "Tukkers zijn eigenlijk import", sprak Scholten. "De Twentenaren zijn de Twentenaren. Tukkers zijn de mensen uit Drenthe die naar Twente kwamen."

Daar hoorde ik van op.

Thuis stuitte ik al zoekend op een artikel waarin dr. H. L. Bezoen 1908 -1953 uitlegt dat het woord 'tukker' niet alleen een aanduidind is voor een vogeltje, de Acanthis Cannabina, oftewel kneu. Het is ook een omschrijving die Duitsers in Noordrijn-Westfalen rond 1870 gebruikten voor bedevaartgangers uit Enschede.

"Omstreeks 1900 was Tukkers voor de jongens uit Twente reeds populair op de katholieke seminaria en ook nu nog zijn het de katholieke Twenten die zich gaarne zo noemen", aldus  Bezoen in een artikel uit 1949.

"Tukker betekende van huis uit niet speciaal de Twent", schrijft Bezoen. "Dat men er in onze eeuw echter steeds alleen de Twent mee gaat bedoelen, staat in verband met het feit dat ons landschap steeds meer de aandacht is gaan trekken. Zulk een naam kan ons niet onsympathiek zijn: hij draagt immers het stempel van onze landelijke trekken, zowel als die van Twente's moderne energie-ontplooiing." Dit alles en meer is na te lezen in het Jaarboek Twente 1962.

Dat Scholten de Drenten onder de Tukkers schaart is in dit licht niet helemaal vreemd. De Drenten die in de eerste helft van de vorige eeuw om economische reden, uit armoede dus, naar Twente verhuisden waren veelal afkomstig uit het katholieke Zuidoost-Drenthe. Naar ik begrijp trokken ook Groningers en Friezen die kant op. Gastarbeiders zijn van alle tijden en laten zich makkelijk op één hoop gooien.

Wel opmerkelijk is dat veel Twentenaren zich inmiddels als Tukkers verkopen. Het is een geuzennaam geworden waar enige trots uit spreekt. Ik herinner mij in dit verband opnieuw een interview met André Manuel, die aan de muur van zijn huis in Diepenheim een spreuk had ingelijst: 'Tukkers zijn geen modderfuckers'.

Met trots is ook Scholten besmet, zo bleek zaterdag. Maar dan op de eerste plaats als Twentenaar, niet als Tukker. "Ik voel me eerder Twentenaar dan Nederlander", vertelde hij. "Ik vind heel dingen aan Twente leuk en mooi. Zoals het noaberschap, het idee dat mensen geen confrontaties zoeken, maar proberen samen te werken. En het onderkoelde, zonder hysterie en overdrijving reageren, bijvoorbeeld als iemand dood is en dan zeggen: Dat is niet zo mooi."

Twee onkruidverbranders van Vincent van Gogh

Na afloop van een bezoek aan Museum Voorlinden bij Wassenaar viel het oog in de museumwinkel op een ansicht met een werk dat níet in het museum te zien was geweest: drie figuren op een akker, een vrouw zittend op een kruiwagen, een gebogen man met iets van een spade en nog een figuurtje bij een paar boompjes. Ik keerde de kaart en las Vincent van Gogh Onkruidverbranders 1883, watercolor on paper.

Uiteraard gingen de gedachten uit naar Onkruid verbrandende boer, dat de afgelopen maanden in het Drents Museum op de tentoonstelling Barbizon van het Noorden te zien is geweest. Sinds vorige week heeft het een plek in het Van Gogh Museum, mede-eigenaar van het schilderij. In Assen hangt nu Plaggenhut in Drenthe van Willy van Schoonhoven van Beurden uit 1948.

Navorsingen leren dat Van Gogh deze Onkruidverbranders maakte toen hij in Den Haag zat, een paar maanden voor zijn vertrek naar Drenthe. Hij schrijft erover in een brief gedateerd op woensdag 11 juli 1883 aan broer Theo, met daarin twee schetsen. Van één van die schetsen is dus later een watercolor on paper gemaakt, nu eigendom van Voorlinden. Het Van Gogh Museum heeft er een lithografie van.

Blijkens een brief die Van Gogh rond 22 oktober vanuit Nieuw-Amsterdam over aan broer Theo verstuurde was hij over het Drentse werk meer tevreden dan over het Wassenaarse werk: 'Ziehier een paar avond effekten – dat ik wat toon aangaat in een geschilderde studie beter heb dan vroeger, zóó dat het meer de grootheid der vlakte en het vallen van den avond geeft en ’t vuurtje ’t eenige lichtstipje is met ietwat rook. Ik ging er telkens s’avonds voor buiten kijken.'

Leest 'Uit naam van de majesteit' van Vilan van de Loo

Ik lees voor Dagblad van het Noorden en wellicht ook Leeuwarder Courant het boek Uit naam van de majesteit. Het leven van J.B. van Heutsz (1851-1924). Het betreft hier een biografie geschreven door Vilan van de Loo. Voorafgaand aan het lezen peilde ik bij een aantal collega's of zij niet reeds met het boek bezig waren. Dit keer bleken we elkaar niet voor de voeten te lopen. Onze specialist militaire aangelegenheden, Willem Dekker, reageerde aldus: 'Ik weet van niets. Is er gedoe in Coevorden over Van Heutsz, de slager van Atjeh?'

Inderdaad, het is vanwege Coevorden dat ik Uit naam van de majesteit lees. Daar is Van Heutsz geboren. Daar is een park naar hem vernoemd. Daar staat ook een standbeeld, waar in 1965 de jonge nozem Relus ter Beek nog een protestactie bij heeft uitgevoerd. Van Heutsz werd destijds door sommige progressieveilingen gezien als belichaming van ons foute koloniale verleden in de Oost. Inmiddels is die zienswijze algemeen. Ter Beek maakte later zelf mee hoe ingewikkeld politiek en militair optreden kan zijn.

Ik ben nu op bladzijde 100 en vind Uit naam van de majesteit zeer de moeite waard. Dat heeft alles met de inzet van Van de Loo te maken die met haar boek 'het morele ongemak ten opzichte van het koloniale verleden hoopt te vergroten'. Aan het slot van haar voorwoord schrijft ze dit:

'Voor alles heb ik de tijd van toen willen reconstrueren, met daarin centraal Van Heutsz. In zijn leven zag ik het koloniale Nederland weerspiegeld. Ik zag hoe Nederland Van Heutsz gebruikte om het eigen zelfbeeld te versterken, in de koloniale tijd als held en in de postkoloniale tijd als schurk. Daarmee gaat dit boek ook over dit Nederlandse zelfbeeld, wie wij waren, nog maar een handvol generaties geleden.'

Coevorden komt in beeld als de vader van J.B., een militair die in Gorinchem het beheer heeft van een munitieopslag, wegens dronkenschap wordt overgeplaatst naar Noordoost-Nederland. "Van Heutsz kreeg de kans om zijn leven te beteren. Wel op een plek waar hij minder kwaad kon. Affuiten en kanonnen ontploften minder snel dan buskruit, Coevorden was als vestingstad een aflopende zaak en daarna zagen ze wel weer verder wat ze met deze Van Heutsz deden."

Vader Van Heutsz betrekt er een woning buiten de kazerne bij de haven waar op 3 februari 1851 een tweede zoon wordt geboren: Joannes Benedictus. Dan schrijft Van de Loo: "Het jaar erna werd Frans van Heutsz overgeplaatst naar Terneuzen, een relatief nieuwe vestingstad in Zeeland. (…) Na 23 jaar lang luitenant te zijn geweest, werd Van Heutsz in 1855 eindelijk bevorderd tot kapitein. Toen ging het mis, of beter: toen bleek dat het al een hele tijd mis moest zijn geweest."

Slechts één jaar is J. B. dus met Coevorden verbonden geweest. Nogal weinig. Verwaarloosbaar eigenlijk. En toch is er dat park en dat standbeeld en veel meer in de oudste stad van Drenthe dat aan hem herinnert. Is dat niet wat overdreven? Hoe kan dat? Uit naam van de majesteit gaat over veel meer, maar die vragen maken nieuwsgierig en worden, hopelijk, beantwoord. Nu weer verder lezen. Het is onrustig in Atjeh.

Nieuwsgierig naar de dozen van Menno Wigman

Voor de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden interviewde ik publicist, antiquaar, uitgever en specialist literair erfgoed Nick ter Wal –  ook wel bekend als Artistiek Bureau – over diens Menno Wigman-verzameling . Een actuele aanleiding voor het interview was er niet, waarom zou dat moeten? Het interview vloeide voort uit het idee een bijlage te maken die in het teken staat van nalatenschappen.

Tijdens het gesprek vertelde Ter Wal op zoek te zijn naar vroege Wigman-uitgaven, naar de tijdschriften die hij als scholier maakte, gestencild met een nietje. Wie nog iets heeft liggen, op zolder, in de kelder of de garage die mag zich melden. Vervolgens kregen we het over de vraag of Wigman zelf zijn werk compleet had, dat hij alles wat hij in zijn te korte leven heeft gemaakt ook bewaarde.

Als dat het geval is, moeten die tijdschriftjes in de dozen zitten die na het overlijden van Wigman naar het Literatuurmuseum zijn gegaan. "Daar komen we pas achter als de biograaf aan het werk gaat, Rob van Essen. Misschien moet ik er zelf naar op zoek gaan", vertelde Ter Wal. "Als ik een boekje wil maken met een chronologisch overzicht van alle verschillende Wigman-uitgave mag het niet zo zijn dat de allereerste uitgave ontbreekt. Daarmee zou ik mezelf belachelijk maken."

Dat leidde tot de vraag hoe het met die biografie staat. Rob van Essen reageerde aldus: "Heel ver ben ik nog niet: ik was net begonnen aan het doorspitten van zijn archief en het interviewen van mensen toen ik de Libris Prijs won, waardoor ik het opeens een stuk drukker kreeg, en toen dat uitgewoed was, kwam de coronacrisis. Het zal mede van het verloop van die crisis afhangen in welk tempo ik verder kan werken,  vooral als het om het interviewen van mensen gaat – ik doe dat toch liever niet per mail of skype."

 Op de vraag waarom Wigman een biografie verdient,  kaatste Van Essen  de vraag terug. "Moeten mensen een biografie ‘verdienen’? Ook over minor poets kan een goede biografie geschreven worden. Maar Wigman was een van de beste van zijn generatie, dus hij ‘verdient’ wel een biografie, zou ik zeggen. Hij had ook veel contact met collega’s dus een portret van hem wordt ook een portret van zijn tijd."

Kortom, lees Dagblad van het Noorden, lees Rob van Essen, bezoek de website van Nick ter Wal en lees, bijvoorbeeld via de bibliotheek of de boekhandel in de buurt Menno Wigman.

Denkend aan Driek van Wissen (1943 – 2010)

Op de kop af tien jaar geleden overleed Driek van Wissen (1943 -2010). De dichter was onwel geworden op een vliegveld in Istanbul en stierf aan de gevolgen van een hersenbloeding. Zijn overlijden kwam als een schok. Hij was pas 66 jaar en was net begonnen als columnist.

Kort na zijn terugkeer in zijn woonplaats Groningen, waar hij ook begraven ligt, werd de dichter (des Vaderlands) en oud-leraar op verschillende manieren herdacht. Daar bleef het niet bij.

Zo namen vrienden en bewonderaars nadien het initiatief voor de Driekdag, een jaarlijkse herdenking in café Wolthoorn & Co in Groningen met veel vrolijkheid en bijpassende gedichten. Door de aanwezigheid van het coronavirus kan de Driekdag vandaag niet in het openbaar doorgang vinden.

In plaats daarvan wordt Van Wissen op een andere passende wijze herdacht. Morgen staat hij centraal in de wekelijkse column van Jean Pierre Rawie in de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden. Voorts schreef Ton Peters een speciaal gedicht voor Van Wissen, getiteld Driek, vanuit het perspectief van diens kat Joris, die ooit door Van Wissen werd bezongen in het gedicht Joris.

Hieronder beide gedichten, eerst die van Driek, daarna die van Peters:

#