Woest en Ledig

Twee nieuwe boeken met Darp in de titel

Vorig jaar verscheen het boek Trots op Darp over het gelijknamige dorp dat in 1944 werd ontruimd en afgebroken en na de Tweede Wereldoorlog weer werd opgebouwd. Deze herfst verschijnen twee boeken waarin datzelfde Darp een belangrijke rol speelt.

De wereld volgens Darp van uitgeverij Fosfor bevat 30 verhalen waarin Frank Westerman 'de nagalm van de koude oorlog' probeert te vangen. Hij doet dat niet alleen door over de Amerikaanse kernkoppen in Zuidwest-Drenthe te vertellen, maar ook middels een verslag een bezoek aan Cuba en Roemenië.

Tweede boek is Darp. Een intiem portret van een dorpscultuur in beweging. In deze uitgave van Van Gorcum brengt documentair fotograaf Frans Ohm de huidige dorpscultuur in beeld die gekenmerkt wordt door 'saamhorigheid en een mentaliteit van met elkaar voor elkaar, niet ouwehoeren maar doen en wij laten ons niet kisten'.

Het boek van Westerman wordt 29 oktober gepresenteerd in Amsterdam. Het boek van Ohm op 2 november in Darp. Westerman is 8 november te gast in De Literaire Hemel in Amen.

Wat wij nalaten

In het Drents Museum is vrijdag een boek gepresenteerd over neanderthalers in Noord-Nederland. Ondertitel: Leven aan de rand van de oerwereld. Auteurs: Marcel Niekus en Evert van Ginkel. Uitgeverij: Het Drentse Landschap. Collega Job van Schaik, het spittertje van Dagblad van het Noorden, las het boek en schreef erover. Citaat uit zijn stuk:

"Tot 1800 ging bijna iedereen er nog van uit dat de aarde, volgens de Bijbelse tijdrekening, nog geen 6000 jaar oud was. Vreemde bodemvondsten werden geïnterpreteerd als het werk van de duivel of als restanten van mensen van voor de zondvloed. (…) Pas met Darwins evolutietheorie en de ontwikkeling van de geologie werd duidelijk dat de aarde een veel langere geschiedenis kent.

Zoals in het boek terecht herhaaldelijk wordt geconstateerd weten we bijna twee eeuwen later eigenlijk nog niet zoveel. De studie van de oude steentijd, een periode die 99,9 procent van de geschiedenis van de menselijke soort omvat, is pas net begonnen, net als de studie naar klimaatontwikkelingen, de ijstijden en landschapsvorming. Bovendien is er maar heel weinig archeologisch materiaal gevonden van onze menselijke voorgangers, behalve dan een overdaad aan stenen werktuigen."

Wat wij nalaten zijn onze instrumenten.

Leest 'De schrijver die over de soep vloog'

Ik lees voor Dagblad van het Noorden en Leeuwarder Courant en ter voorbereiding op een interview met biograaf David de Poel in De Literaire Hemel, volgende week vrijdag,  het boek De schrijver die over de soep vloog, over het leven van Frans Pointl. Omdat ik – voor zo ver ik weet – niets van Pointl gelezen heb, en dus alleen maar kan terugvallen op mijn fantasie en ander raadselachtig opgebouwde beelden, zit hij in mijn hoofd als een schrijversschrijver. Als een Brakman, als een Hotz.

Van De Poel heb ik wel iets gelezen. Ik herinner me zijn roman De buitenstaander uit 2004, een niet zo heel goed boek, al kan het natuurlijk ook zo zijn dat ik toen anders las dan ik nu lees. Ik herinner mij ook een interview waarin De Poel werd opgevoerd als 'de grootste schrijver van Nederland'. Zijn lengte was toen meer dan twee meter. We zullen zien of dat nog zo is.

Pointl ken ik van De kip die over de soep vloog. Dus vooral van de televisie-uitzending met Adriaan van Dis waarin de schrijver verscheen als een muisgrijze man die de kijkers voor zich wist in te nemen met een treurig levensverhaal waarin een hoofdrol was weggelegd voor zijn moeder. Na afloop werd zijn boek een bestseller. Er volgde zelfs een nominatie voor de AKO-prijs

De schrijver die over de soep vloog is een persoonlijke biografie; De Poel voert zichzelf op factor in het leven van zijn onderwerp. Dat begint met een herinnering aan 2008. Hij is dan al langere tijd bezig aan zijn biografie en Pointl, met wie hij bevriend is geraakt, verbiedt hem daarmee door te gaan. Het bezorgt de biograaf gewetensnood, wat altijd goed is. Nu het boek op tafel ligt, is het de vraag hoe hij van die nood verlost is geraakt.

De compositie van de biografie is slim. Hoofdstukken waarin De Poel zichzelf opvoert als vriend van Pointl worden afgewisseld met de levensloop van de schrijver. Het slimme daarbij is dat De Poel enerzijds een lijn volgt waarin hij als mantelzorger optreedt en we dus uit de eerste hand kunnen lezen hoe de schrijver naar zijn einde sukkelt en de tweede lijn, de levenslijn zullen we maar zeggen, naar hetzelfde eindpunt toewerkt.

Het volgende citaat geeft een goed beeld van de verhoudingen:

'Ik wist dat hij niet dol was op kinderen, maar dat hij zo afwijzend zou reageren, had ik niet verwacht. Geen felicitatie, geen enkele poging om iets van blijdschap op te brengen voor een aanstaand vader… Kon hij alleen maar denken dat ik straks minder tijd voor hem zou hebben? Het was makkelijk zijn gebrek aan empathie als egocentrisme uit te leggen. Maar als biograaf begreep ik inmiddels dat achter zijn scherpe tong vooral onvermogen schuilging. Dat hij niet goed wist hoe hij mensen aan zich moest binnen. En dat hij zijn leven lang bang was gebleven dat hij afgedankt zou worden.'

Nu weer verder lezen.

Neie Drentse schriever blijkt postulant

Op uitnodiging van de Neie Drentse Schrieverskring mocht ik te Grolloo vertellen over werk en leven. Na een uur was het klaar. Zoveel stelt het niet voor, dat werk en leven van mij. Maar als je er naar moet luisteren, aan een lange tafel, in een van de schemerige zaaltjes die café Hofsteenge rijk is, kan het als 'een hele zit' worden ervaren. Klachten waren er niet. Of ze werden vanwege Drenthe verzwegen.

Eenmaal uitgesproken, ging het woord naar het andere einde van de tafel, naar Marga Zwiggelaar, voormalig directeur van museum De 5000 Morgen in Hoogeveen en in kringen van de Drentse schrievers bekend als Annije Maria Brans. Zwiggelaar, binnenkort verschijnt van haar hand een historische detective, vertelde over haar toetreding tot de orde van de Dominicanen. Begin november verhuist ze naar de congregatie Neerbosch in Nijmegen. Gemiddelde leeftijd ter plekke: 85 jaar.

Dat hoor je niet veel tegenwoordig, ik althans niet, dat mensen afstand doen van bezittingen en hun leven in dienst willen stellen van de christelijke god en zijn zoon. Als postulant, aankomend lid van een orde, heeft Zwiggelaar, ze is van 1963 en dus niet over één nacht ijs gegaan, inmiddels deelgenomen aan een vormingsjaar bestaande uit een lange reeks gesprekken, een psychologisch onderzoek en een schriftelijk verzoek voor intreding.

Wat nu volgt is een noviciaat, een jaar lang theologie en orde-theorie studeren en samenwonen met andere postulanten – er zijn nog vier anderen, als ik het goed heb verstaan. Daarna volgen twee 'professies', beloften. Over een jaar een eerste kleine professie om zuster te worden. Vervolgens drie jaar later een 'eeuwige professie' waarna ze als zuster volwaardig mag meepraten in het kapittel.

De corebusiness van de Dominicanen is bidden, vooral 's ochtends en 's avonds, vertelde Zwiggelaar. In het wapen van de orde staan de termen 'dankzeggen', 'toewijding' en 'uitspreken'. Met daarboven 'waarheid', vulde ze aan. Waarbij volgens Zwiggelaar geldt dat jouw waarheid niet per definitie andermans waarheid is. Naast de theorie is er maatschappelijk werk, zoals het verzorgen van ouderen. 

Zelfs vergeleken met een lidmaatschap van Neie Drentse Schrieverskring kwam het mij voor als een zware opgaaf. De gang van zaken leidde, als vanzelf, tot vragen. De meeste essentiële kwam van schrijfster Aagje Blink, die wilde weten wat het toetreden tot de orde voor Zwiggelaar aantrekkelijk maakt. Waarop de postulant reageerde met een tegenvraag: "Waarom ben jij verliefd geworden op een man?"

Aanvullend vertelde Zwiggelaar dat ze reeds op 6-jarige leeftijd non wilde worden, wat merkwaardig mag heten voor iemand die opgroeide in een gereformeerde plaats als Hoogeveen en daar tijdens haar jeugdjaren nooit een voorbeeld is tegengekomen. Ze vatte het mysterie aldus samen: "Ik vind de persoon van Jezus en wat Hij gedaan heeft zo belangrijk dat ik hem wil navolgen met alles wat ik ben."

De hoofdletter van Hij dacht ik er uit respect bij.

Als het Rensenpark, maar dan anders

Op internet vonden we een beeldenpark, La biomista, net over de grens in België. Wij er zonder voorinformatie heen, bleek het in Belgisch Limburg bij Genk te liggen in een gebied waar vroeger steenkool werd gewonnen en ter compensatie een zoo was aangelegd.

De dieren waren alweer een tijd vertrokken, maar de tuin lag er nog. Het had van de overheid, in een poging Genk en de wereld 'te injecteren met nieuwe ideeën en projecten', een culturele bestemming gekregen. Voor de invulling was een kunstenaar aangetrokken, Koen Vanmechelen, een man met een grote interesse 'in bioculturele diversiteit en identiteit'.

Het park was net voor publiek open gegaan. Omdat de overeenkomsten en verschillen met de voormalige dierentuin in Emmen te groot zijn om te negeren, heb ik er een stukje over geschreven voor Dagblad van het Noorden. Het staat, deo volente, vrijdag in de krant onder de kop 'Als het Rensenpark, maar dan anders'. Een langere versie staat sinds maandag hier. Zie ook www.labiomista.be

Op bezoek in kasteel Ruurlo

Omdat we toch in de buurt waren, brachten we een bezoek aan kasteel Ruurlo, de buitenplaats die met geld van de rijkaard Hans Melchers is opgeknapt. Melchers, het mag bekend zijn, is ook de man die Museum More in Gorssel mogelijk heeft gemaakt. Hij heeft in de loop der jaren veel kunst verzameld. In Ruurlo laat hij schilderijen van Carel Willink zien.

Omdat ik niet over mijn museumjaarkaart kon beschikken, besloot ik binnen te geraken door mijn nationale perskaart te laten zien. Dat is altijd weer vervelend, een beetje gênant zelfs, omdat het lijkt alsof je voor een dubbeltje op de eerste rang probeert te  zitten. Daarbij: voor je het weet denkt iemand dat je aan het werk bent. Vervolgens moet je je zelfs gedragen alsof je aan het werk bent.

Ook de kassadame raakte van slag. Bij het zien van mijn perskaart besloot ze een collega te roepen die wel raad met mij zou weten. En dat wist ze. Zenuwachtig maar vastberaden vroeg de collega mij een formulier in te vullen. Toen ik daarmee klaar was ging ze op zoek naar aanvullende informatie over het kasteel en de aldaar opgeborgen kunst en drukte ze mij een boekje in handen. Pas daarna voelde ik mij eindelijk weer vrij.

De introductiefilm was prima. Het kasteel bleek prachtig gerestaureerd, vooral de vloeren. Het zaaltje waarin werd uitgelegd dat Willink in de jaren twintig dankzij E. du Perron en de poëzie van Adriaan Roland Holst realistischer was gaan schilderen en met de dichter Ed. Hoornik een sombere kijk op de realiteit deelde, vond ik zeer interessant. Wat tegenviel, was de hoeveelheid schilderijen van Willink. Ik had meer verwacht.

Bij het verlaten van het kasteel, trof ik de twee dames weer aan bij de balie. Aan de dame bij de kassa stelde ik de vraag of wat ik gezien had de complete Willink-collectie betrof. "Nee hoor," antwoordde de kassa-dame. "Er is nog meer. In januari gaan we de schilderijen wisselen." Ze was nog niet uitgesproken of ik werd als journalist herkend door haar collega met de woorden: "Dat mag nog helemaal niet bekend worden gemaakt."

De normale museumbezoeker heeft een streepje voor.

Groningen vs. Friesland, Friesland vs. Groningen

Een aantal jaar geleden bedacht de directie van de NDC Mediagroep, de uitgever van Noord-Nederland, dat het goed zou zijn als Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant nauwer zouden samenwerken. Win-win. En minder kosten.

Ter voorbereiding werd een aantal vergaderingen belegd, waarbij als eerste hindernis de vergaderplek moest worden bepaald: Friesland of Groningen. Overleg in Drenthe was nooit aan de orde.

Bij een van die vergaderingen, in Drachten, werd gepassioneerd gesproken over de gemeenschappelijkheid in de drie provincies. "We maken allemaal deel uit van het Noorden", riep iemand uit Groningen. "Friesland hoort niet bij Noord-Nederland", wierp iemand uit Friesland tegen.

De door de directie gedroomde nauwe samenwerking bleek in de praktijk stroever te verlopen dan gedacht. De ene keer toonde 'Groningen' zich te voortvarend. De andere keer koos 'Friesland' voor een eigen tempo. Wat 'Drenthe' deed of wilde kwam niet ter sprake.

Om de boel in het gareel te houden, werd een adagium bedacht: 'Samen als het kan, alleen als het moet'. Of daarmee de beoogde doelen werden gehaald, is mij nooit duidelijk geworden. Wel meende ik dat het adagium steeds vaker neerkwam op 'Ieder voor zich en samen tegen ons allen'.

Ik moest hier aan denken nadat Arno Brok, de commissaris van de koning in Friesland, afgelopen dinsdag een interview had gegeven aan Saskia van Westrheenen van de Leeuwarder Courant. Waarop een dag later werd gereageerd door Johan de Veer en Arnoud Bodde in Dagblad van het Noorden.

Vandaag gaan de hoofdredactionele commentaren in beide kranten erover. Voor de begrijpelijkheid van de buitenstaander plaats ik het DvhN-commentaar boven dat van de LC:  

Leest 'Alles voor Vincent' van Hans Luijten

Ik lees voor Dagblad van het Noorden de biografie Alles voor Vincent waarin Hans Luijten het leven van Jo Bonger beschrijft. Bonger (1862 - 1925) was de vrouw van Theo van Gogh, de broer van de schilder die bij leven nagenoeg niets verkocht, maar daarna een miljoenenbusiness werd. Halverwege Alles voor Vincent denk ik dat dit commerciële succes aan Jo te danken is.

De eerste honderd bladzijden van biografie duidt daar nog niets op. Luijten beschrijft daarin nogal uitvoerig hoe Jo opgroeit in een Amsterdams middenklasse-gezin en droomt van een dienstbaar leven. Ik zou haar een serieus en ernstig meisje willen noemen, iets te serieus zelfs. Al lezend had ik af en toe een neiging haar iets vreselijks toe te wensen, zodat haar werkelijk iets zou overkomen.

Op bladzijde 75 ontmoet ze na bemiddeling door haar broer Andries Theo van Gogh, 'een fijngevoelige en gewetensvolle' handelaar met een voorliefde voor moderne schilderkunst. Die haar tamelijk uit het niets een huwelijksaanzoek doet, waar ze opvallend vlot op in gaat om kort daarna tot de ontdekking te komen dat ze als vrouw met een huishouden schromelijk te kort schiet. 'Ik kan niets', schrijft ze ergens in een brief. Dat blijkt niet overdreven.

Vervolgens beschrijft Luijten hoe ze zich van een onzekere jongedame ontwikkelt tot een zelfstandige vrouw. Haar leven raakt, uiteraard, in een stroomversnelling als Theo na twee jaar huwelijk overlijdt, vermoedelijk aan de gevolgen van syfilis. Een levensverzekering is er is niet. Wel een zoontje, Vincent. De biografie-titel leest twee kanten op.

Vanaf dat moment is Jo naast alleenstaande moeder ook ineens eigenaar en beheerder van het oeuvre van de kort daarvoor eveneens overleden Vincent. Die in ruil voor een jaarlijkse toelage van gemiddeld 1750 franc gedurende tien jaar zijn schilderijen aan Theo had afgestaan. Geen mens wil ze dan nog hebben.

Na bladzijde 173 – Jo verhuist naar Bussum waar ze een pension begint en 361 schilderijen en tekeningen een plek geeft op zolder – wordt het kunsthistorisch pas echt interessant. Luijten beschrijft hoe de weduwe van de kunsthandelaar er in slaagt de tragische zwager 'in de markt' te zetten, hoe ze af en toe een schilderij weet te verkopen, hoe ze pogingen doet om de brieven van Vincent uitgegeven te krijgen en hoe ze steeds meer exposities weet te regelen.

Ergens achterin Alles voor Vincent is een portret opgenomen van Jo van Gogh-Bonger. Het is niet gemaakt door Vincent, maar door Barbara Stok van wie binnenkort bij uitgeverij Rubinstein 'een luxe Gouden Boekje' verschijnt getiteld Vincent en de zonnebloemen. Dit geheel terzijde. Nu weer verder lezen.

Welke taal sprak de slang in Assen?

Ik kijk naar de televisieserie Welkom in de jaren 20 en 30 van regisseur Niek Barendsen. Nadat vorige week zondag in de eerste aflevering koningin Wilhelmina weer tot leven werd gewekt en aan de tand werd gevoeld over het Nederland aan het begin van de twintigste eeuw, is komende zondag niemand minder dan de Amerikaanse vliegenier en kinderverwekker Charles Lindbergh te gast.

Vergeleken met aflevering een komt in deze tweede aflevering 'ons land' er bekaaid van af. Lindbergh, gespeeld door Alex Klaassen, vraagt zich dan ook af of er in Nederland niets gebeurde. Waarop de giebelende presentatrice Dorine Goudsmit, gespeeld door Plien van Bennekom, dat eerst beaamt en daarna te binnen schiet dat in 1926 de synode van Assen werd gehouden. Prompt wordt een filmpje ingestart.

In beeld verschijnt een groep in het zwart geklede mannen die discussiëren over de vraag of de slang uit het Oude Testament werkelijk heeft gesproken. Het hoogste woord wordt gevoerd door een gereformeerde dominee die op Pierre Bokma lijkt en stelt dat de slang wel degelijk tot Adam en Eva heeft gesproken. Waarop een dominee die op Peter Blok lijkt, tegenwerpt dat de slang niet sprak, omdat slangen niet kunnen spreken.

Dominee Bokma verwerpt dit. Het staat immers in de Bijbel dat de slang sprak. Dominee Blok probeert daarop de stelling voor de tweede maal onderuit te trekken door zich af te vragen welke taal de slang destijds sprak. Nederlands, zegt iemand. Hebreeuws, zegt iemand anders. Aramees, merkt iemand op. Als Blok wordt gedwongen de synode te ondertekenen, stapt hij op.

Bokma vat het nog eens samen: 'Iedereen het er over eens dat de slang heeft gesproken?' Maar opnieuw gaat het over de taal die de slang sprak. Engels natuurlijk. Gebarentaal. Bokma: 'Natuurlijk niet. Een slang heeft toch geen handen!?' Body language. Dominee Laus Steenbeeke spreekt daarop het verlossende woord: 'Slang. De slang sprak slang.' Waarmee de vergadering in Assen is afgelopen.

Allemaal waar gebeurd. Min of meer.

In het Boertangermoeras, net over de grup

Omdat de weersomstandigheden gunstig oogden, besloot ik tot het fietsen van de Moor-tour, een rondje door het Duitse deel van het Boertangermoeras. Te beginnen even buiten Zwartemeer, voorbij Nieuw-Schoonebeek de grens over en dan met een omweg via Meppen weer terug. Al met al zo'n 70 kilometer.

De route bleek vooral een Nederlands initiatief, mede mogelijk gemaakt met grensoverschrijdende subsidies. Aanvankelijk waren de fietspaden nog heel goed, maar eenmaal over de grup was het snel gedaan met het comfort en verdwenen de speciaal ontworpen routebordjes al ras uit zicht. Duitsers zijn meer van de auto.

In Twist, wat volgens de kaart iets ander is dan Twist-Bült en Twist-Siedlung, trof ik naast het Rathaus een minibieb. De 'bieb' was door de gemeente Twist, de Katholisch Offentliche Bücherij en energiebedrijf Innogy, de Duitse moeder van Essent, op een sokkel van cortenstaal zeldzaam professioneel uitgevoerd en voorzien van panelen in twee talen.

Ik las: 'Want lezen verbindt en boeken zijn een belangrijk cultureel erfgoed dat moet worden behouden. Innogy begrijpt deze betrokkenheid als deel van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid'. In Nederland begrijpen de collega-bedrijven van Innogy dit blijkbaar niet, want hier zijn de minibieb vrijwel uitsluitend het initiatief van Happinez-lezeressen.

Na Twist raakte ik het spoor bijster ergens in een niemandsland waar links langs het verlaten industriespoor turf werd gewonnen, rechts olie werd opgepompt en in de verte windmolens stonden opgesteld. Beloofde dorpen als Torfwerk en Groß Hesepe heb ik daarna niet meer kunnen vinden.

Wel belandde ik via een omweg in Rühle, een gehucht dat met Meppen is verbonden via de Rühler Sommerweg. Langs deze lommerlijk weg zijn vijftien beelden geplaatst die tezamen een kruiswegstatie vormen. Het katholicisme is, als ware het een oefening in nederigheid, nog prominent in de streek aanwezig middels particuliere gebedshuisjes.

De terugweg voerde via Versen en Groß Fullen naar Schöningsdorf,  het Zwartemeer van dit deel van Duitsland. Belangrijkste attractie van het dorp, naast het Griekse restaurant Der Grieche, is een groot uitgevallen bushok waarin met een tegelkunstwerk lokale oorlogsslachtoffers worden herdacht. Hun achternamen zijn dezelfde als die in Zwartemeer.