Woest en Ledig

Leest 'De schrijfmachine' van Nick ter Wal

Ik lees voor de laatste cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden in 2018, maar ook voor De Literaire Hemel, De schrijfmachine van Nick ter Wal. Het boekje is verschenen in de Hendrik de Vries-reeks, die voortvloeit uit het Hendrik de Vries-stipendium voor jonge talentvolle kunstenaars uit Groningen. Dat Ter Wal dit stipendium in 2017 geleden wist te bemachtigen, verbaasde mij destijds. Aan zijn jongensachtige uitstraling valt het niet af te zien, maar naar mijn beleving gaat hij al vele jaren in de literaire wereld mee.

Ik leerde Ter Wal zo'n tien jaar geleden kennen toen hij deel uit maakte van de redactie van tijdschrift Tzum en samen met Coen Peppelenbos met heruitgaven de dichter, schrijver en practical joker A. Marja aan de vergetelheid probeerde te ontrukken. Daarna las ik zijn met veel plezier zijn soepel geschreven bijdragen over literair erfgoed; Ter Wal werkt voor Antiquariaat Fokas Holthuis en bestiert eenmanstijdschrift Artistiek Bureau. Ook maakte ik mee dat hij in 2016 de brieven van Nanne Tepper bezorgde en daarmee bijna de prijs voor het beste Groninger boek in de wacht sleepte.

De schrijfmachine is het debuut van Ter Wal, dat melden de kleine witte letters op de gele achterzijde – het is maar goed dat ik soms over een bril kan beschikken. Ik laat mijn ogen gaan over de lijst met namen van eerdere stipendium-winnaars: Jurre van den Berg, Joanna Serrado, Ralph Aarnout, Rosa Timmer, Marcella Veldhuis, Ruth Koops van 't Jagt & Lieke van den Krommenacker, A.P.E. Verhaar. Ik sla het woord eendagsvlieg dood door te denken dat er een vagevuur is na het Hendrik de Vries Stipendium: de dagbladjournalistiek.

Het 'debuut' van Ter Wal blijkt een memoir over Ferdinand Langen (1918 – 2016), schrijver met een verleden in Groningen en een nationaal uitgegeven oeuvre dat nauwelijks nog gelezen wordt. Tijdgenoot van Koos Schuur, Reinold Kuipers, Halbo C. Kool, Ab Visser, A. Marja, mannen van de jaren vijftig. Ter Wal leerde hem kennen toen hij informatie verzamelde over laatstgenoemde. Hij bezocht hem zes keer en wisselde kaarten en brieven met de in Laren woonachtige schrijver en oud reclameman.

Na de dood van Langen wilde hij meer te weten komen. Het heeft, onder meer, geleid tot een hoofdstuk getiteld Vader. Waarin wordt verteld over Tjeert Pannekoek, vader van Ferdinand, die in 1944 op 18 december – verdraaid, dat is vandaag, nu dus alweer gisteren – stierf in concentratiekamp Mauthausen. Ter Wal las de tien brieven die Tjeert in zijn overlijdensjaar aan zijn vrouw en kinderen stuurde. Hij schrijft daar dit over: 'Het zijn tien deprimerende brieven, juist omdat ze zo optimistisch van toon zijn. Ik lees ze, maar er staat niet wat er staat.'

Verderop in datzelfde hoofdstuk schrijft Ter Wal over wat hij op basis van het boek In de schaduw des almachtigen. Lotgevallen in gevangenschap 1943 – 1945 van Klaas Ekens te weten is gekomen over de behandeling van Tjeert. Het is een huiveringwekkende passage eindigend met: 'Ik ben het vertrouwen in de mensheid bij lezing van dit krankzinnige ooggetuigenverslag een paar keer kwijtgeraakt. De bewakers die overdag de zweep hanteerden, zeiden 's avonds vriendelijk 'welterusten'. Gevangenen mishandelden elkaar voor een lege jampot.'

Waar Ter Wal zich voor de kop kan slaan dat hij zijn gesprekken met Ferdinand Lange nooit heeft opgenomen – en nog erger: dat hij tijdens het leven van Langen nooit op het idee kwam te vragen waarom deze zijn oorspronkelijke achternaam Pannekoek heeft afgezworen – maakt hij veel goed met voortreffelijk onderzoek. Zodat hij bijvoorbeeld over de oorsprong van de familienaam dit kan schrijven: 'het gehucht De Poffert even ten noorden van de snelweg A7, voorbij het industrieterrein Vierverlaten'.

Ferdinand Langen verliet Groningen in de oorlogsjaren op basis van een verklaring van de Raad der Gereformeerde Kerk van Groningen waarin wordt gesteld dat hij 'zuiver is in de belijdenis en onergerlijk in wandel'. Met andere woorden: geknipt voor tewerkstelling in Duitsland. Een zenuwarts weet dwangarbeid te voorkomen door Langen te bestempelen als 'hysterisch figuur'. Ter Wal reconstrueert vervolgens aan wie Ferdinand deze bevrijdende omschrijving te danken heeft gehad: ene Kingmans, een verzetscontact van vader Tjeert.

Nu wil ik weer verder lezen.

Nick ter Wal is 11 januari samen met Jaap Robben en Sabine van den Berg te gast in De Literaire Hemel in café De Amer te Amen. Aanvang 20.30 uur

Zoeken voor de DvhN Streektaalprijs

Zoals altijd begint Dagblad van het Noorden aan het einde van het jaar met het zoeken naar het beste streektaalproduct van de voorbije twaalf maanden in het Drents, Gronings of Stellingwerfs. De krant roept daarbij de hulp in van lezers en luisteraars, ook omdat er naast een onderscheiding van de jury en publieksprijs ligt te wachten.

Citaat uit een stuk geschreven door de competente Louis van Kelckhoven: "Repte de jury bij het toekennen van de prijzen over 2017 over ‘een schrale oogst, waarbij de inzendingen wel een ontwikkeling in kwaliteit lieten zien’, ook zonder juryrapport en stimulans van de overheid ging de streektaal in 2018 als een speer. Een eerste inventarisatie van Dagblad van het Noorden bracht al 22 Groningstalige streektaalproducten aan het licht. In Drenthe vonden we tot op heden 15 titels.

Het kan zijn dat de redactie het een en ander over het hoofd heeft gezien. Staat uw streektaalproduct niet op de bij dit stuk geplaatste lijstjes (zie afbeelding) en wilt u dat wel onder de aandacht van de jury brengen, dan kunt u dat voor 31 december melden via streektaalprijs@dvhn.nl of opsturen naar Dagblad van het Noorden t.a.v. Gerry Gaasendam Streektaalprijs 2018, Postbus 60, 9700 MC Groningen. Inzendtermijn t/m 31 december. De uitreiking vindt plaats op 14 april in theater De Winsinghhof in Roden."

Over de vermeende muziekkoepel in Meppel

Enige tijd geleden plaatste ik hier een stukje over een mogelijk muziekkoepel in Meppel. Nick ter Wal, hoeder van literair erfgoed, maar in dit geval oud-inwoner van Meppel, adviseerde daarop contact te zoeken met de plaatselijke historische vereniging. Wiecher Ponne van stichting Oud Meppel gaf het volgende antwoord:

"De foto die u stuurde betreft een schuilhut voor de reeën en geiten. In het Wilhelminapark heeft wel een muziekkoepel/muziektent op een verhoging gestaan.

In de strenge winter van 1928-1929, toen er ook een Elfstedentocht kon worden gehouden, bouwde de dienst Gemeentewerken o.l.v. Adam Drent en met behulp van Klaas Haanstra en Gerhardus Bijl een muziektent in het park tussen de vijver en het hertenkamp. Jaarlijks moesten de muziekverenigingen een muziekuitvoering geven als compensatie voor de gemeentelijke subsidie die ze ontvingen. Vanwege ergerlijk vandalisme is begin jaren zeventig besloten de muziektent af te breken."

Otto Groote in De Grup

Voor een recensie bezocht ik zaterdag de voorstelling De Grup van stichting Iemandsland. Waardoor ik in VanSlag te Borger 'een gewiekste en gezellige terreinverkenning' zag waarbij het 'meer om de muziek en de grappen gaat dan om het theater en de verbeelding, en ondertussen op vermakelijke wijze wel degelijk iets zinnigs wordt aangekaart'.

Tijdens De Grup staan zowel Otto Groote als Bert Hadders op het podium. Groote woont in Bremen en zingt en schrijft in het Plattdeutsch, Hadders woont in Groningen en zingt en schrijft in het Veenkoloniaals. Een Duits-Nederlandse samenwerking dus. En zoals altijd is het dan wachten op het moment dat de oorlog ter sprake komt.

Reeds na vijf minuten was het zover. Spreekstalmeester Erik Harteveld wist over Groote te vertellen dat hij, Groote, als 5-jarige jongen op tafel moest gaan staan om Kriegslieder te zingen. In Borger werd hem verzocht dat nog eens te doen, met een kinderstemmetje. Daartoe werd een speciaal bankje tevoorschijn gehaald en verdraaid, Groote deed het nog ook.

Komenden maanden is De Grup zowel Nederland als Duitsland bij te wonen: 14/12 Hoogezand, 15/12 Grolloo, 21/12 Roswinkel, 16/2 Emmen, 1/3 Engerhafe (D), 16/3 Groningen, 27/3 Stapelfeld (D). Het maakt nieuwsgierig of deze pijnlijke grap tijdens de Duitse optredens wordt herhaald. Of dat er, voor het evenwicht, gekozen wordt iets vergelijkbaars met Hadders uit te halen.

Museale schaatsschilderijen

Geïnspireerd door het project Rijksstudio van het Rijksmuseum in Amsterdam ontstond een paar jaar geleden de gewoonte om plaatjes te verzamelen van prenten en schilderijen waarop geschaatst wordt. En dan niet via internet, want dat kan iedereen, maar op locatie, in musea in binnen- en buitenland. Die verzamelwoede leidde weer tot een stuk dat vandaag in de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant staat.

Voor die gelegenheid informeerde ik bij het Drents, Fries en Groninger Museum naar wat zij aan schaatstaferelen van na 1945 in de collectie bewaren. Dat bleek, zoals ik al vermoedde, niet veel. Het Drents Museum kon een tekening leveren van Schaatsende kinderen te Berghuizen in 1946 gemaakt door Hein Kray en het Groninger Museum kwam met Schaatsenrijders bij Utrecht van Jannes de Vries uit 1972 op de proppen.

Tot mijn verrassing kon het Fries Museum niets actueel in de collectie vinden. Als troost werd ik gewezen op het bestaan van De vrouwenschaatswedstrijd  op de Westersingel in Leeuwarden van Nicolaas Baur uit 1810 en op Finish van de Elfstedentocht 1940 in de Prinsentuin te Leeuwarden van Johannes Elsinga. Een afbeelding van laatstgenoemd schilderij prijkt hierboven.

De tocht van '40 kende een zeer chaotische finish met uiteindelijk vijf winnaars: Dirk van der Duim, Auke Adema, Sjouke Westra, Piet Keizer en Cor Jongert. Zie ook hier.

Voor meer schaatsafbeeldingen verwijs ik graag naar de papieren krant.

Ook de Winschoter en Coevorder Courant keren terug

Schreef ik onlangs op deze plek een stukje over de mogelijke terugkeer van de Emmer Courant, nu reeds kan ik melden dat hier in de buurt weer eens een kogel door de kerk is gejaagd.

De Zuidoosthoeker bericht deze week dat per 1 januari 'het beste van de titels Zuidoosthoeker en Emmen.nu wordt samengevoegd tot een nieuwe titel: Emmer Courant.' De uitgave wordt twee keer in de week verspreid in de gemeente Emmen en in de dorpen Odoorn, Klijndijk en Valthe.

Omdat toeval bestaat, meldde RTV Noord afgelopen maandag dat ook de Winschoter Courant op de weg terug is. Op internet wordt de krant nieuw leven ingeblazen onder de noemer winschotercourant.nu. met medewerking van de oldies but goodies Cees Stolk, Hennie Lemein, Roelf Eemsing, Cor Vermeeren en de jonge David Stolk. De Winschoter Courant verscheen eerder van 1870 tot 1992.

In het verlengde van dit alles bereikte mij het nog niet officieel bevestigde bericht dat met ingang van februari de Coevorder Courant opnieuw gaat verschijnen, als voorzetting van Coevorden Huis-aan-huis. De Coevorder Courant dateert van 1886 en werd begin 2000 door uitgeverij Boom Pers in Meppel ondergebracht bij Coevorden Huis-aan-huis. Boom werd in 2017 overgenomen door de NDC Mediagroep.

En hoe is het ondertussen in Assen? Waar Robbert Willemsen in 2014 de in 1992 verdwenen Asser Courant nieuw leven wist in te blazen op internet? Dit medium werd daarna opgepikt door Boom Pers, dat in 2016 besloot de Asser Courant ook op papier uit te brengen. Deze week werd bekend dat het Het Gezinsblad is opgeslokt en de Asser Courant binnenkort twee keer per week gaat verschijnen.

Over 'De Schiedamse jaren. Herinneringen aan Reve'

De mensen van uitgeverij Scriptum stuurden een exemplaar van De Schiedamse jaren. Herinneringen aan Gerard Reve. Het bleek een boek waarin inwoners van Schiedam herinneringen ophalen aan de periode tussen 1975 en 1993 dat Gerard Reve samen met Joop Schafthuizen in Schiedam kwam en zelfs enige tijd woonachtig was.

84 bladzijden telt de verzorgde en ook nog eens gebonden en ingenaaide uitgave. Bijna alles wat iemand die in Reve is geïnteresseerd wil weten van wat anderen aan herinneringen aan Reve en Schafthuizen bewaren staat in De Schiedamse jaren. En dat is nogal wat, misschien zelfs iets te veel, maar voor Schiedam waarschijnlijk genoeg.

Vijf foto's in het boek zijn in 1983 gemaakt door Klaas Koppe bij een interview dat Reve werd afgenomen door Boudewijn Büch. Twee foto's zijn van de hand van Vincent Mentzel. Samenstellers zijn Jan van Bergen en Henegouwen, Jan Gordijn, Bart Noordergraaf en Hans Overheul. Gelet op het aantal keren dat het Schiedamse filiaal van de Albert Heijn in de herinneringen opduikt, had dit bedrijf best als sponsor mogen optreden.

Meeste plezier beleefde ik aan de herinnering van Hubert Beckman op bladzijde 58 en 59:

"Jarenlang heb ik krantenknipsels over Joop Schafthuizen en Gerard Reve verzameld en eens in de zoveel tijd gaf ik die aan mijn broer Paul, die ze dan op zijn beurt weer aan Joop gaf voor zijn archief. Op een dag belde ik Paul, dat ik eraan kwam met wat knipsels, maar hij stond op het punt om weg te gaan en vroeg mij of ik ze zelf naar hun huis wilde brengen. Zo gezegd, zo gedaan. Toen ik aanbelde werd er niet opengedaan, hoewel de lichten in huis brandden. Ik schreef een haastig briefje en kieperde de hele boel in de brievenbus.

Ik was nog maar net thuis toen de telefoon ging. Joop vroeg enigszins verbaasd waarom ik alles in de brievenbus had gedaan. Ik vertelde dat ik wel had aangebeld, maar dat er niet werd opengedaan. 'Op welke bel heb je dan gedrukt?' vroeg hij. 'Nou, de deurbel.' 'O,' zei Joop, 'nu begrijp ik het, dat is de bel voor journalisten. Er is nog een bel die moet je de volgende keer gebruiken.'

Vanaf dat moment bracht ik de knipsels meestal zelf. Op een van die gelegenheden vertelde ik over mijn voorgenomen reis naar Kameroen. Joop verliet de kamer even en keerde terug met drie boeken. Gerard signeerde ze alle drie en zei: 'Van dit gebonden exemplaar zijn er niet veel gedrukt, dus als ik dood ben is het meer waard.' En van een ander: 'Dit boekje is misschien de moeite van het meenemen waard. Als je het dan uitgelezen hebt, kun je het bij een dorp uit de trein gooien. Dan leren ze daar de grote volksschrijver Gerard Reve ook kennen.' Ze staan uiteraard alle drie in mijn boekenkast."

Bij 'Volksgericht Staphorst' van Joop Steenbeek

Twee weken geleden schreef ik voor de krant iets over De schilders van Staphorst. In dat boek laat Roel H. Smit-Muller zien hoe het dorp in Overijssel in de loop der jaren door kunstschilders is afgebeeld.

Kijkend en lezend concludeerde ik dat Staphorst vooral interessant werd (en wordt) gevonden vanwege de folklore. "Anders dan in het geval van Drenthe, Bergen, Laren en Domburg kwamen schilders niet voor het landschap. Ze kwamen voor de mensen. Die er net even anders uitzagen en zich soms ook anders gedroegen", schreef ik.

Ter illustratie van dat laatste had ik graag in Dagblad van het Noorden een afbeelding laten zien van het schilderij Volksgericht Staphorst van Joop Steenbeek uit 1961. Uitgeverij Wbooks slaagde er echter niet in tijdig het gevraagde plaatje te leveren. Dus ging het stuk zonder de Steenbeek naar onze drukkerij in Leeuwarden.

Gisteren kwam de afbeelding alsnog. Let ook op de man met het vingertje:

Steenbeek (1919 – 2013) was er volgens Smit-Muller getuige van hoe in de nacht van vrijdag 11 op zaterdag 12 november 1961 een getrouwde man en vrouw, die van overspel werden verdacht, ter bespotting enkele uren op een boerenkar door de straten van Staphorst werden gereden. Honderden dorpsbewoners zagen het gebeuren. Niemand greep in. Ook de politie niet.

Steenbeek, die jarenlang directeur is geweest van een zilverfabriek in Coevorden en later fulltime kunstenaar werd, was niet de enige de gebeurtenis vastlegde. Op de website van het Historisch Centrum Overijssel staat een foto waarop een vrouw in Staphorster klederdracht op de kar wordt gehesen. Daar is ook te lezen dat in 1966 nog een keer een poging tot een volksgericht in Staphorst is geweest. Toen greep de politie wel in.

Bij Sinterklaas in Nieuw-Weerdinge

Omdat ik toch ter plekke was, besloot ik zaterdag een kijkje te nemen bij de intocht van Sinterklaas in Nieuw-Weerdinge waar de goedheiligman zich had opgesteld bij Roelof Bos De Echte Bakker aan de Tramwijk ZZ. Dat was slim bedacht, want die straat laat zich eenvoudig met twee dranghekken afzetten zodat doorkomend verkeer de traditie niet kan verstoren. Daarbij biedt de oprit naast de bakkerij een veilige plaats voor de meegekomen blaaskapel uit dit keer, naar ik meen, Roswinkel.

Sint was in het gezelschap van een stuk of tien pieten. Het precieze aantal kon ik niet vaststellen, want ze waren weer eens te springerig om te tellen. De pieten zaten goed in het vet en de schmink. Fanatici zouden kunnen beweren dat ze 'echt zwart' waren. Wat volgens mij onzin is, want als Zwarte Piet iets níet is dan is het echt.

Een aantal van de kinderen dat op de intocht was afgekomen, had zich eveneens als piet verkleed, maar oogde bleek van huid of was voorzien van slordige vegen die voor roet moesten doorgaan. In stilte vroeg ik mij waarom niemand tijdens de intocht, behalve Sinterklaas dan, zich als sint uitdost. Zouden de ongeschreven regels dan toch gelezen worden?

Denkend aan de voorpagina van Dagblad van het Noorden die zaterdag – kop: 'Zwarte Piet gekaapt door extreem rechts' – was ik  gespitst op ongeregeldheden en bijbehorende verdachte types. Die waren niet aanwezig aan de Tramwijk ZZ. Wel aanwezig waren jongere en oudere ouders met kleine kinderen en kinderen van een jaar of twaalf, onder wie een paar jongens die uit balorigheid op hun fietsjes door de bosjes crosten.

Al met al bracht de traditie in Nieuw-Weerdinge zo'n veertig mensen op de been.

Op verzoek van Sinterklaas werd onder begeleiding van de blaaskapel een aantal liederen gezongen. Om niet geheel en al uit de toom te vallen in het kleine gezelschap deed ik daar, ook tot mijn eigen verrassing, zonder veel verlegenheid aan mee. De tekst zat er nog goed in.

Het leverde mij een compliment van de sint op, waar ik heel content mee was. De zelfingenomenheid nam verder toe toen Sinterklaas over een vrouw iets verderop beweerde dat ze vals had gezongen. Waarop ik tijdens Zie ginds komt de stoomboot besloot nog meer mijn best te doen.

Leesbaar Groningen op straat in Drenthe

Daar ligt-ie dan, op een straatje in Drenthe en misschien daardoor niet helemaal goed leesbaar: een exemplaar van Leesbaar Groningen.

Deze week kwam kaartenmaker Louis Stiller vertellen dat de plattegrond van de stad en provincie Groningen in meer dan 600 citaten afkomstig uit literaire teksten en liedjes die door lezers zijn ingestuurd – ja, het is een hele mond vol – momenteel wordt gedrukt. Zodat op 1 december in boekhandel Van der Velde in Groningen de eerste exemplaren kunnen worden uitgereikt.

Stiller vertelde ook dat de kaart in twee formaten verkrijgbaar komt: een compacte variant voor de prijs van dichtbundel en een luxe-variant voor de prijs van een goed boek. Dat er een wandelroute bij is, door de stad Groningen. En een reistekst voor in de trein naar Winschoten. Dat Gerrit Krol en Ede Staal de meest geciteerde auteurs zijn. En dat uitgeverij Passage de meeste citaten heeft gepubliceerd.

Nu is het zaak om het ding 'verder uit te rollen', zoals dat in bepaalde kringen heet. Ook op de redactie van Dagblad van het Noorden, een van de steunpilaren onder het project, wordt daar reeds intern over nagedacht.