Woest en Ledig

Zij bedankte voor het Belcampo Stipendium

Op bladzijde 566 schrijft Maaike Meijer, biograaf van F. Harmsen van Beek, het volgende in  haar boek Hemelse mevrouw Frederike:

'De Provincie Groningen biedt haar in 1998 nog een Belcampo Stipendium aan van vijfduizend gulden, als ze een aantal ongepubliceerde gedichten aanlevert voor een bibliofiele uitgave. Ze heeft zowel ongepubliceerde als ongebundelde gedichten in voorraad, maar die wil ze niet opdiepen. Ze kan de provincie niet van dienst zijn, antwoordt ze, met de verzekering ‘dat ik mij vereerd voel met uw uitnodiging en omdat de nagedachtenis aan de heer Belcampo, als schrijver en als mens, door mij met grote bewondering wordt bewaard en gekoesterd’.

Ik zou hier niet op aan slaan als niet een paar weken geleden via de website van de Stichting Literaire Activiteiten Groningen bekend werd gemaakt dat door Gedeputeerde Staten van de provincie Groningen is besloten voornoemd stipendium af te schaffen. Tzum schreef er dit over. De eerste keer dat deze opdracht met bijbehorend geldbedrag werd verstrekt ging deze naar Louis Stiller. De tweede keer, in 1997, viel de eer te beurt aan Nanne Tepper. Daarna werd het stipendium onverwachts pas in 2000 toegekend, aan Max Niematz. Die dus blijkbaar tweede keus was.

Biograaf Maaike Meijer is de komende periode volop te bewonderen in 'de regio': 10/11, 19.30 uur Kerk Garnwerd (film, muziek, voordachten); 18/11, 14.30 uur Van der Velde A-kerkhof Groningen (lezing), 24/11, 15.00 uur Onder de vulkaan/ Grand Theatre Groningen (interview); 14/11, 20.30 uur De Literaire Hemel/ Café De Amer Amen (interview).

Leest 'Hemelse mevrouw Frederike' van Maaike Meijer

Ik lees voor de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant en met oog op een interview in De Literaire Hemel in Hemelse mevrouw Frederike, de biografie die Maaike Meijer schreef over F. Harmsen van Beek (1927 – 2009). Hoewel ik nog niet ben uitgelezen, durf ik nu al te zeggen dat het een indrukwekkend werk is. Indrukwekkend in meerdere opzichten, waaronder deze: ik moet er ook aan denken als ik niet aan het lezen ben.

Het boek houdt mij bezig, omdat ik geïnteresseerd ben in literatuur en Meijer in staat is in literaire teksten 'dingen' te ontdekken, te lezen, te duiden en vervolgens te beschrijven die zich doorgaans lastig laten ontdekken, lezen, duiden en beschrijven. Maar het is ook omdat ik geïnteresseerd ben in kunsthistorie en literair erfgoed, en daarmee in de kunstenaars die in de biografie een rol spelen: Remco Campert, M. Vasalis, Gerard Reve, Charlotte Mutsaers, Peter Vos, Matthijs Röling.

Wat voorts een rol speelt is dat de hoofdpersoon lange tijd in 'mijn gebied' heeft gewoond, van begin jaren zeventig tot en met haar dood, eerst in Garnwerd, later in een verpleeghuis in Groningen. Ik heb haar nooit ontmoet en dus ook nooit geïnterviewd. Bewust niet, omdat ik van de mensen uit haar omgeving begreep dat F. Harmsen van Beek mediabelangstelling niet op prijs stelde. Naar mate ze ouder werd, werd de afkeer zelfs steeds sterker, om omdat ze zich erg kwetsbaar zou voelen.

Het geloof in die kwetsbaarheid weerhield mij ervan ongevraagd op haar stoepje te gaan staan in de hoop dat ze de deur zou openen om vervolgens op al mijn vragen een antwoord te geven, zelfs als ik geen vragen had. Journalistiek gezien kun je dat laf noemen, want ook in kwetsbare mensen schuilt een goed verhaal voor de krant. Check, double check. Misschien had ik mij harder moeten opstellen. Ergens knaagt dat. Story of my life, om Jay McInerney te citeren.

Nu lees ik dus alles over haar. Dit dankzij Maaike Meijer, die eerder al de biografie van M. Vasalis schreef. Ook dat was een bijzonder boek, met zeer veel informatie, die zonder de inspanningen van de biograaf vermoedelijk niet of pas heel veel later op  tafel zou zijn gekomen. Groot nieuws bevatte die informatie overigens niet. Het meest fijne aan de Vasalis-biografie waren de citaten uit de door Margaretha Droogleever Fortuyn-Leenmans geschreven brieven.

Als ik niet in Hemelse mevrouw Frederike lees, denk ik onder meer na over het verschil tussen een literatuurwetenschap en psychologie. Die vraag houdt mij bezig omdat Maaike Meijer in haar boek in alle ernst beide disciplines beoefent, terwijl ze bij mij weten geen psycholoog is. Op een van de twee flappen van de biografie staat althans dat ze literatuurwetenschapper en neerlandicus is.

Meijer heeft er geen moeite mee meerdere malen te stellen dat F. Harmsen bijna haar leven lang gebukt is gegaan onder de slechte verhouding die ze met haar moeder, de illustratrice Freddie Langeler, zou hebben gehad. Met als gevolg dat ze, bijvoorbeeld, op bladzijde 68 dit schrijft: 'Dat iedereen haar in latere jaren mager vindt terwijl ze zichzelf nog steeds als dik beschouwt is het door haar moeder geplante anorectische zelfbeeld, dat zij nooit meer kwijtraakte.'

In een hoofdstuk over de relatie met haar toekomstige schoonmoeder, de moeder van haar eerste serieuze liefde Jan Hooglandt, lees ik dit:

'Ze had genoeg geleden onder haar afwijzende moeder om een toekomst met deze schoonmoeder te kunnen verdragen. Merkwaardig genoeg blijkt uit haar regelmatige brieven aan Jans moeder – tot 1951 aan toe – geen reserve. (…) Fritzi doet zich dus vriendelijker voor dan ze zich voelt, ook wanneer je bedenkt dat volwassenen en jongeren in die tijd formeler met elkaar omgingen en schoonouders zeker niet persoonlijk konden worden aangesproken op hun gedrag. Ze kan haar boosheid alleen uiten naar Jan, in de kwetsende daad van het vreemdgaan – en voor het overige blijft haar gekrenktheid misschien wel ondergronds, om pas na haar zeventigste ten volle geuit te worden.'

Tot slot komt Meijer tot de diagnose theatrale persoonlijksheidstoornis:

'Die heb je als je heel charmant bent, het contact met een nieuwe geliefde of vriend meteen erotiseert of seksualiseert, de relatie direct heel intens maakt en daar helemaal in opgaat. Na enige tijd valt de ander tegen en dan wordt hij of zij de vijand. De ander staat dus óf op een voetstuk, óf is daar af gevallen. Je wordt hier niet mee geboren, je ontwikkelt zo’n patroon als je eerste hechtingsfiguren niet veilig zijn. In feite ga je dan zelf de hechting van anderen aan jou organiseren. Jij wordt de regisseur van de liefde en op die manier krijg je de ander in je macht. Je maakt hem afhankelijk en verwerpt hem dan, je doet wat jou is aangedaan. Je maakt slachtoffers om zelf geen slachtoffer meer te hoeven zijn.'

Hier tegenover staat dat Meijer ook F. Harmsen van Beek zelf veel aan het woord laat. Nu ga ik weer verder lezen.

Twee keer Pieter Waterdrinker in een week

Pieter Waterdrinker (foto Julia Lisnjak), onlangs uitgeroepen tot winnaar van de Tzum-prijs 2018 met de uit Tsjaikovskistraat 40 afkomstige zin ‘Zou deze stad op een andere breedtegraad liggen, in een ander landschap, met een andere stand van de zon, zonder de ellenlange grijze maanden van regen, mist en grauwheid, niet op deze schrale moerasgrond staan, in de bodem waarvan de botten liggen van de ontelbare stakkers die hun leven bij de bouw ervan hebben gelaten, maar op een rots, te midden van fraaie glooiende heuvels, met de zwartinkten silhouetten van olijfbomen en cipressen, dan zou Sint-Petersburg met zijn grande armée van mintgroene, zachtroze, bosbesrode en geel gesausde pleisterwerkgevels Florence met gemak naar de kroon steken.’ doet deze week twee keer 'onze regio' aan.

Vanavond, 30 oktober, brengt Waterdrinker een bezoek aan Haren, waar hij aanvankelijk in de bibliotheek zou verschijnen, maar de belangstelling zo groot is dat naar de Ontmoetingskerk wordt uitgeweken. En ook die is inmiddels uitverkocht. Waardoor het de vraag is of de mensen achter de Tzum-prijs het bijbehorende 'geldje' kunnen overhandigen.

Voor de liefhebbers geeft hij evenwel vrijdagavond 2 november een lezing houden in bibliotheek van Zuidwolde in Drenthe. Aanvang 20.00 uur. Toegang 5 euro voor bibliotheekleden en 6,50 voor niet-leden. Aanmelden via info@bibliotheekzuidwolde.nl of 088-0128291.

Ingezonden medeling: literaire middag in Assen

Kunstorganisatie DeFKa Research organiseert zondagmiddag 28 oktober een literaire middag in  boekhandel Van der Velde in Assen. De schrijvers / dichters die komen voorlezen en praten over hun nieuwe werk zijn Adrie Krijgsman (Onzeker gebied), Peter Veen (Hondenwacht) en Gert Wijlage (Paksodie stroman).

Tevens is er die middag in Van der Velde de presentatie van het Boek van de Maand. De muziek wordt verzorgd door Christiaan en Peter Brandt. De toegang is gratis. Plek van bijeenkomst is Gedempte Singel 11 in Assen. Aanvang 14.00 uur.

Laat Peter Lenssen de Halewijnprijs mislopen

Ineens verscheen donderdag op de pagina met meningen in mijn krant, Dagblad van het Noorden, naast een commentaar van mijn hand, onder de kop Onbekende schrijvers krijgen geen kans een 'opinie' van Peter Lenssen. Hoewel onder het stuk de mededeling 'Peter Lenssen is schrijver' stond, moest ik opzoeken wie hij was. Of beter: is.

Via zijn website kwam ik te weten dat Lenssen in 1989 is gedebuteerd met de 'intrigerende en warm onthaalde' roman Toplöss, waarvan in 2015 een herziene versie verscheen onder de titel Mijnverdriet. Ook las ik dat vorig jaar een tweede roman van zijn hand is uitgegeven, Bitterdagen. En onlangs een derde, Pleisterplaats Belleville. Het was mij allemaal ontgaan. Of onthouden, want dat kan ook.

In Onbekende schrijvers krijgen geen kans klaagt Lenssen dat onbekende schrijvers nauwelijks aandacht krijgen. Het zijn vooral de schrijvers van naam die hij vooraan ziet staan. Lenssen suggereert in zijn stuk zelfs dat romans eerder in kranten en tijdschriften worden besproken, sneller worden opgepakt, als de naam van een auteur enige bekendheid geniet.

(Afgelopen maandag werd ik door twee collega's tegelijk aangesproken over de nieuwe roman van Pauline Broekema. De ene collega was naar haar boekpresentatie geweest en daar zo enthousiast geraakt dat hij de tweede collega meekreeg in het idee dat de krant aandacht moest besteden aan het boek van Broekema.

Een derde collega begon zich er per mail mee te bemoeien en stelde een interview voor, af te nemen door een in interviews gespecialiseerde vierde collega, die toevallig op vakantie was, maar dankzij een cc-tje gretig reageerde op deze buitenkans. Geen van de collega's had het boek van Broekema nog ingezien. Als vijfde collega stond ik erbij en keek er naar en dacht er het mijne van.)

"In de boekenwereld regeert als nooit tevoren het algoritme van Friedmans consumptiekapitalisme," schrijft Lensen verderop in zijn opinie. En ook: "Het blind nastreven van economische belangen drukt kunsten in de marge."

Zou het werkelijk? Als cultuurjournalist merk ik eerder het tegendeel. Vanwege de economische belangen wordt er meer kunst geproduceerd dan ooit. Of 'de kunst' daar beter van wordt is een tweede, maar je kunt de deur niet uit of 'de kunst' springt je in het gezicht of op de nek. Op straat, op de radio, op kantoor, in het uitgaansleven. Film, theater, literatuur, dans, muziek, beeldende kunst. Het is enorm.

Op de redactie van Dagblad van het Noorden ben ik verantwoordelijk voor de boeken. Sinds dit bij uitgeverijen bekend is, sturen ze enorme pakketten mijn kant op. Dit in de hoop dat ik – of iemand anders, het maakt ze niet uit – aandacht aan hun producten besteed. Middels een recensie, een interview, een signalement, een leuk rubriekje, een ingezonden stuk, een weggeefactie. Doe maar iets.  Heb je al iets gedaan? Wil je nog iets doen? Waarom niet? We zouden het leuk vinden als je. Doe alsjeblieft iets.

De krant is niet van elastiek. En ook onze tijd is geld, dat overigens niet door literaire uitgeverijen wordt betaald, maar door abonnees en adverteerders. Wat ineens het idee oplevert Lenssen en zijn uitgeverij uit te nodigen een advertentie in onze krant te plaatsen. Om te beginnen op onze website, daar waar de tarieven nog begrotelijk zijn.

De oorzaak van het probleem dat Lenssen probeert aan te kaarten – een monocultuur met louter kunst gemaakt door steeds dezelfde bekende namen – zit volgens Lenssen in de neiging van boekhandelaren titels onder de aandacht te brengen waarvan zij weten dat ze verkopen. "Als deze tendens doorzet, past het literaire boekenaanbod binnenkort op twee plankjes bij de supermarkt. Slecht voor de Nederlandse literatuur en in laatste instantie slecht voor iedereen."

Ja, nou, eh. Ook dit weet ik niet. Ik snap wel dat boekverkopers boeken willen verkopen. Dat is hun werk. Daar bestaan ze van. Met het aanprijzen van alweer een miskend meesterwerk aan de laatste fijnproever in de klantenkring is geen huur op een A-locatie te betalen. Makkelijk is dat boekverkopen toch al niet. Helemaal sinds de consument zijn tijd en aandacht is gaan verdelen tussen de gadgetwinkel, de sportschool, het restaurant, het Netflix-abonnement, de smartphone, foodfestivals en, vooruit, de laatste boekwinkel in de stad.

Vandaag bevat Dagblad van het Noorden twee boekenpagina's met ruimte voor vier recensies en een wat wij noemen onderop-stuk. Het is niet veel. Maar nog altijd meer dan wat andere regionale kranten doen. De besproken titels zijn geschreven door Rachel Kadish, Geir Gulliksen, Lieke Marsman, Peter Terrin en Frank Westerman. Zijn dat bekende namen? Wellicht onder mensen die graag goede boeken lezen.

Lieden met een interesse celebrities slaan de boekenpagina's in de cultuurbijlage vermoedelijk ongezien over. Wat jammer is. Voor hen is er in de zaterdagkrant waarschijnlijk een interview met de van televisie bekende Cornald Maas die een boek heeft geschreven over zijn ons onbekende moeder. Geen literatuur, maar wel een boek.

Nog even terug naar de onbekendheid van Peter Lenssen. Het is vermoedelijk velen ontgaan, maar met Bitterdagen is hij genomineerd voor de Halewijnprijs van de stad Roermond, een onderscheiding voor ‘auteurs die al voorbij hun debuut zijn, maar bij het grote publiek nog niet voldoende bekend’. De uitreiking is 31 maart 2019.

Ik hoop voor Lenssen dat hij de prijs niet krijgt. Ik hoop dat hij tegen die tijd voldoende bekend is bij het grote publiek. Ik hoop dat de prijs gaat naar Je denkt dat het komt van Meindert Talma. Ook wel bekend als Neerlands minst bekende popster.

Tot slot over de foto boven het stuk van Lenssen. We herkennen Bert van der Veer, 'Nederlands programmamaker en schrijver'. Maar wie is de vrouw naast hem? Onder de goede inzenders verloot ik een boek van een nauwelijks bekend Nederlands schrijver.  

Leest 'Wij, de mens' van Frank Westerman

Ik lees voor de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant het dinsdag gepresenteerde Wij, de mens van Frank Westerman. Het is een overweldigend boek, duizelingwekkend, niet alleen door de enorme hoeveelheid feitelijke informatie en de reikwijdte – een reis door de tijd, de wereld over en de grond in – maar ook door de ambitie: een antwoord vinden op de vraag wie wij zijn en waarin wij verschillen van dieren.

In Wij, de mens sleept Westerman zijn publiek mee door de geschiedenis van de paleoantropologie, de studie van uitgestorven mensachtigen. Hij vertelt over de vroegste mensen in Europa, Afrika en Azië en laat net als in zijn vorige boeken zien hoe wetenschappers elkaar proberen te overtroeven. Vraagt zich af in hoeverre naties aanspraak kunnen maken op archeologische vondsten en maakt inzichtelijk dat theorieën veranderen als onderzoek door vrouwen wordt gedaan.

Het boek is ook een eerbetoon aan de gravers die ons voorgingen: pater Theodor Verhoeven, Philip Carel Schmerling en Eugène Dubois, de ontdekker van de missing link tussen mens en dier. Ik citeer wat Westerman aan het slot van zijn boek over Dubois schrijft:   

'Na lang nadenken had hij hem anthropo-pithecus (mensaap) gedoopt. Maar daar was hij – getuige de opengeslagen bladzijde – op teruggekomen. Met een ferme haal van zijn kroontjespen streepte hij dit woord weer door. Hij zag zijn vergissing in en bracht een cruciale verbetering aan: boven de diagonale streep krabbelde hij pithec-anthropus (aapmens). De aanblik van deze correctie bezorgde me een tinteling waar ik niet op bedacht was. Dit was dé doorhaling. Terwijl ik me afvroeg waarom die herschrijving me zo direct aangreep, drong het tot me door dat ik de afgelopen jaren niet op zoek was geweest naar fossielen, maar naar woorden. De mosselschelp is betekend, het papier van Dubois beschreven. Ikzelf doe hiervan verslag – waarvan akte. Als de zoektocht naar het wezen van de mens me iets duidelijk heeft gemaakt, dan is het dat we gedoemd zijn te blijven herzien wat we denken te weten. Alleen fictie kan de werkelijkheid kloppend doen lijken – tijdelijk. Alle andersoortige beschrijvingen zullen altijd een open einde houden, wat telkens het begin is van iets nieuws. Versie na versie. Uitgerekend de doorhaling, als stijlfiguur, is wat ons onderscheidt, als soort. De eindversie bestaat niet.'

Vrijdag een bespreking in de krant.

Leest 'De hartenjager' van René van Stipriaan

Ik lees voor Dagblad van het Noorden en ter voorbereiding op de eerste bijeenkomst van De Literaire Hemel De hartenjager, de door René van Stipriaan geschreven biografie van Gerbrandt Adriaensz. Bredero. Ik ben aangekomen op bladzijde 92:

'Op 23 augustus 1618 overleed Gerbrandt Adriaensz. Bredero, 33 jaar oud. Zijn vader maakte er enige tijd later notitie van in zijn Livius (een boek in het bezit van de familie, JvR). De doodsoorzaak bleef daarbij onvermeld.'

Dankzij de nieuwsberichten van ongeveer een maand geleden weet ik dat Van Stipriaan het waarschijnlijk acht dat Bredero door zelfmoord om het leven is gekomen. Raar is dat, als lezer van zijn De hartenjager weet ik dat nog niet, maar als lezer van de krant weet ik dat wel. In de krant, ik citeer uit Het Parool van 21 augustus, staat het volgende:

'In 1618 heeft Bredero een vrijage met de jonge wees Magdalena Stockmans. Er is echter een rivaal: de oudere en rijkere Isaac van der Voort. Bredero kan zich er niet bij neerleggen dat Magdalena besluit met hem te trouwen.

Als ze met Van der Voort is getrouwd, stuurt Bredero haar een wanhopig ­gedicht waarin hij zich 'd'aldderdroeffste man' noemt die ooit geleefd heeft. Daarna begint hij aan het toneelstuk Angeniet, waarin hij in de laatste pagina's zinspeelt op zelfmoord als 'ellendich lot'.

Dat toneelstuk voltooit hij niet. Het wordt na zijn dood afgemaakt door Jan Janszoon Starter, die benadrukt dat het werk autobiografisch is. Ook voert hij de geest van Bredero op, die laat weten in de dood eindelijk 'groote rust voor mijn ghemoedt' te hebben gevonden.'

De hartenjager telt 360 bladzijden, waarvan er 65 de noten en het register omvatten. Gerekend vanaf bladzijde 92 heeft Van Stipriaan er dus nog 200 om het vermoeden van een zelfmoord te onderbouwen. Dat belooft wat. Ook voor Jeroen Brouwers, want in zijn herziene editie van De laatste deur over zelfmoord in de Nederlandstalige letteren komt Bredero niet voor.

Ondertussen is wat ik wel in De hartenjager gelezen heb zeer interessant. Dat komt vermoedelijk ook omdat ik destijds verzuimd heb de biografie Piet Calis over Vondel te lezen en niet meer helder voor de geest staat wat K. Porteman & M. Smits-Veldt in een Nieuw vaderland voor de muzen over de tijd van Bredero hebben geschreven.

De hartenjager begint als een zeer Amsterdams boek, wat niet erg is omdat het ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog speelt en een beeld geeft van de veranderingen in die periode, zoals de verstedelijking van Holland, stijgende huizenprijzen en verschijnsel waarbij kapitalen worden verdiend met speculatie en handel in geld.

Wat mij aanspreekt zijn schijnbare details, zoals het vroegst dateerbare bewijs van Bredero's dichterlijke activiteit. Het blijkt een rijmpje, door hem opgegeven bij de aankoop van zeven loten ten bate van een Haarlems gasthuis voor oude mannen in 1606. Waarbij Van Stipriaan opmerkt dat 'bij dergelijke liefdadigheidsloten het opgeven van een kort rijm verplicht was voor deelname'.

Verder maakt Van Stipriaan inzichtelijk dat Bredero, die in de leer is geweest als schilder, naam kon maken doordat P.C. Hooft, Reinier Telle en Samuel Coster de rust van het Twaalfjarig Bestand gebruikten om rederijkerskamer d'Englentier van, hoe zeg je dat, een 'nieuw profiel' te voorzien: 'Bredero was veruit de jongste van de vier, en degene die in de jaren die kwamen de spectaculairste ontwikkeling doormaakte'.

Van groot belang is de oprichting geweest van de Nederduytsche Academie door Samuel Coster als plek waar, serieuzer dan in kringen van rederijkers, toneelstukken konden worden opgevoerd. Bredero zorgde voor geschikt repertoire, goed geschreven en toch populair. Het is de tijd waarin het theater professionaliseert. Iedereen kon tegen betaling van tweeënhalve stuiver in de academie voorstellingen bezoeken, ook die van Vondel. De opbrengst ging naar een goed doel.

Aardig is ook wat Van Stipriaan over Bredero als dichter weet te melden, zoals over diens Boeren-liedt waarvan twee strofen worden geciteerd. Daarna schrijft Stipriaan: 'Het einde was zo zoet: op bladzijde 54 van Apollo of Ghesangh der Musen komt een vrouw vrolijk klaar. Dat was nog niet vaak voorgekomen in de Nederlandse letteren. Het kon in 1615. Maar kon het echt? Ten minste een deel van het publiek moet er goed mee overweg hebben gekund.'

Als mijn bibliotheek niet zo'n zooitje was zou ik nu terstond gaan opzoeken of iemand Bredero daarin is voorgegaan. Liever lees ik verder.

Leest 'Een knipperend ogenblik' van Mirjam van Hengel

Terwijl ik lees in Een knipperend ogenblik, het portret dat Mirjam van Hengel heeft gemaakt van Remco Campert, probeer ik te achterhalen wat mijn eerste 'Campert' is geweest. Volgens mijn trouwe reisgenoot de boekenkast moet het tjeempie! zijn geweest. tjeempie! werd op mijn middelbare school door klasgenoten aanbevolen als 'ideaal voor de lijst', omdat het dun was en over seks ging. Dat las wel zo lekker weg.

Het kan zijn dat ik tjeempie! inderdaad als scholier gelezen heb. Op mijn lijst stond het zeker niet. En dan niet alleen vanwege het beperkte aantal bladzijden, 120 volgens mijn boekenkastexemplaar. Als lezende scholier vond ik dat veel te weinig. Ik haalde mijn neus op voor zulke dunne boekjes. Er zat ergens een blijkbaar domme snob in mij verborgen.

Citaat uit Een knipperend ogenblik over tjeempie!, volgens Van Hengel 'een kolderieke roman' over een 15-jarig schoolmeisje dat naar de grote stad reist om schrijvers te interviewen:

'Het heeft de gekte en de snelheid van Queneaus Zazie dans le metró, maar was, vertelt hij zelf, geschreven naar aanleiding van de verschijning van Candy, de populaire satire van Terry Southern en Mason Hoffenberg op pornografische lectuur. Het is een en al knipoog en geiligheid in tjeempie!, waarbij onder anderen Harry Mulisch (de Best Gekapte Schrijver) en Jan Cremer (het Roofdier) geestig worden gepersifleerd en waarin ook Remco zelf verschijnt, als schrikachtige blozende man met stevige bril die Liesje, terwijl ze bij hem achter op de fiets zit, uitlegt wat seks is.

tjeempie! stond vooral niet op mijn lijst vanwege de seks en de vrees dat daarover door leraar Nederlands Gerard Schelvis vragen gesteld zouden worden.

Naast de domme snob zat een angsthaas.

Teruggevonden: een kaartje van Klinkhamer

In het gebouw waar de centrale redactie van Dagblad van het Noorden is gevestigd, in Groningen, is al tijden een verbouwing gaande. Met als gevolg dat 'we' volgende maand of de maand daarop zullen verhuizen naar de begane grond, naar een ruimte waar eerst de drukpersen stonden. Ter voorbereiding moet van alles worden ingepakt en weggegooid, want op de nieuwe redactievloer staan omwille van het flexwerken en andere besparingen op de arbeidsvreugd minder bureau's en minder kasten.

Ik weet wel het is hun goeie recht
De nieuwe tijd, net wat u zegt

Op de beeldredactie na beschikt de boekenredactie vermoedelijk over de meeste spullen, veelal boeken die door te weinig mensen gelezen zijn en waarvan de besprekingen misschien terecht vergeten zijn. Aangezien ik de scepter zwaai over de boekenredactie, verantwoordelijk ben voor alles wat daar in-  en uitkomt, is het aan mij om spullen te bewaren dan wel weg te gooien. Het is een droevig makend werkje, vooral omdat bij vrijwel alles herinneringen opkomen waar niemand het meer over wil of kan hebben.

Rommelend in een van de kasten vond ik het kaartje terug dat ik bijna een jaar geleden tevergeefs zocht ter voorbereiding op een avondje over Richard Klinkhamer tijdens festival Het Grote Gebeuren. Ik had het kaartje toen in de lucht willen houden als bewijs dat Klinkhamer de waarheid kon spreken als hem dat uitkwam. In dit geval betrof het zijn tevredenheid na een interview dat ik hem ooit heb afgenomen: 'Het meest correcte vraaggesprek ooit weergegeven. Chapeau K.'

In plaats van een interview met Tonnus Oosterhoff

Uit het Dagblad van het Noorden van afgelopen vrijdag. Ter aanprijzing van een boek en een auteur:

Ik had graag een interview gehad met Tonnus Oosterhoff. Dit naar aanleiding van zijn nieuwe  essaybundel De kreet is de ramp niet. Maar de dichter en schrijver, woonachtig in een gehucht in Oost-Groningen waarvan hij de naam omwille van privacy liever geheim houdt, gelauwerd met onder meer de P.C. Hooft-prijs en geprezen door velen, wilde zich niet laten interviewen. Met goede reden, ook dat nog.

In plaats daarvan nodigde hij ons uit voor de presentatie van De kreet is de ramp niet, in Amsterdam. Geen feestelijke bijeenkomst met bijhorende lofredes op de auteur en zijn boek, en bier en bitterballen toe, maar een debat over ‘de schrijver in de openbaarheid’, een thema dat een paar keer in de bundel aan de orde wordt gesteld.

Omdat we mooi op tijd waren, Amsterdam bleek niet zo druk en populair als Amsterdammers doen voorkomen, troffen we Oosterhoff aan tijdens een voorbespreking.  "Wilt u na afloop signeren?", hoorden we moderator Gaston Franssen informeren. Een verstandige vraag. Als iemand liever niet in de openbaarheid komt, is het onwaarschijnlijk dat zo iemand staat te trappelen om handtekeningen uit te delen. "Dat is altijd weer een probleem als je een principieel standpunt probeert in te nemen", reageerde Oosterhoff. "Mensen denken dan dat je een harnas hebt aangetrokken."

Was dat nu een ja, of een nee?

Het debat – gratis toegang, wel vooraf een stoel reserveren – werd bijgewoond door naar schatting vijftig mensen. Onder hen een aantal dichters van wie de naam nog tot het grote publiek moet doordringen, zoals Rob Schouten en K. Michel. Ook aanwezig de Groninger wetenschapper Gillis Dorleijn, kenner van de moderne Nederlandse literatuur en ooit door de spellingchecker onvergetelijk gemaakt als Gillis Dolfijn. Hij begon er zelf weer over.

Schrijvers die niet geïnterviewd willen worden, eigenlijk is het een wonder. Bij de krant weten wij niet beter dan dat kunstenaars héél graag aandacht willen, vooral om hun ‘product’ aan te man te brengen. Wij moeten ze afhouden. Pas als hun ‘product’ zich vanzelf verkoopt, als de schrijver ‘een merk’ is, beginnen ze moeilijk te doen. Dan moeten we er aan trekken. En zelfs dat moeilijk doen, lijkt soms bedoeld om de verkoop te stimuleren. Schaarste bepaalt de vraag.

Om de schrijver als merk en persoonlijkheid in historisch perspectief te plaatsen, vertelde Gaston Franssen, docent moderne letteren aan de universiteit van Amsterdam, over Johann Wolfgang von Goethe. Diens Die Leiden des jungen Werthers (1774) werd zo bekend dat er Werther-servies op de markt kon worden gebracht. En over Lord Byron (1788 – 1824), de Britse schandaal-dichter, die meer aandacht genereerde met zijn levenswandel dan met zijn poëzie.

Ook Nederland had in die tijd schrijvende celebrities: Bilderdijk, Tollens, Piet Paaltjens, Multatuli; Rick Honings schreef er een goed boek over, De dichter als idool (2016). Aan die bekendheid kwam geen interviewer te pas. Welbeschouwd begonnen de media een halve eeuw geleden in het literair bedrijf een rol van betekenis te spelen. Jan Cremer maakte er dankbaar gebruik van door niet zijn werk, maar zijn persoon voorop te stellen. Gerard Reve deed dat in de op televisie uitgezonden De Grote Gerard Reve Show (1974).

Franssen noemde ook een tegenpool: de Amerikaan J.D. Salinger (1919 – 2010), schrijver van The Catcher in the Rye uit 1951. Die beroemd bleef omdat hij er voor koos na 1965 niet meer te publiceren en een teruggetrokken leven leidde. Dat maakte hem voor journalisten nog interessanter. Dit alles volgens de sublieme logica van de journalistiek dat iemand die zwijgt vast iets te verbergen heeft en dus veel te vertellen.

Terwijl Franssen deze casussen behandelde, en ook nog even stilstond bij het fenomeen Heleen van Royen, die ooit haar boek De mannentester lanceerde met een ‘première’ in bioscoop Tuschinski en daarbij Albert Verlinden als moderator inschakelde, begon Tonnus Oosterhoff in het midden van de eerste rij onrustig op zijn stoeltje te schuiven. Waar was hij aan begonnen, meenden we hem te zien denken. Waarom niet gewoon thuis gebleven, of afgesproken met een paar vrienden, net als de vorige keer?

Even later mocht hij zich nader verklaren. Dat ging zo: "Ik zou een heel lang praatje kunnen houden, geloof ik. Maar ik kan ook een kort praatje houden, en dat heeft mijn voorkeur. Ik wil vooropstellen: ik ben vrij idioot bezig. Eerder heb ik voor de radio een interview gegeven waarom ik geen interviews geef, en nu ga ik in een panel zitten om duidelijk te maken waarom ik uit de openbaarheid wil blijven."

In de zaal werd hier en daar gelachen. Oosterhoff vervolgde: "Mijn centrale stelling is dat als de maker van een kunstwerk zich als persoon manifesteert, aanwezig is in de openbaarheid, hij onherroepelijk de interpretatie van zijn werk beïnvloedt. Het soort kunst dat ik waardeer, is niet gebaat bij die beïnvloeding, omdat die kunst er juist op gericht is interpretatieruimte aan de consument te geven. Door daarover te gaan vertellen en zichtbaar te zijn, verklein je de ruimte."

Hij vertelde over zijn besluit om bij het verschijnen van zijn roman Op de rok van het universum in 2015 geen interviews te geven. "Vanuit het idee dat het het boek ten goede komt als je er helemaal niks van wist – het moet je midscheeps treffen. Dat een schrijver na voltooiing van een werk nóg iets te verkopen heeft, door blogs of opiniestukken te schrijven, door interviews te geven… Mijn werk is voor iedereen interessanter dan ik als openbaar figuur ben."

Het werk moet niet in de schaduw van de maker staan, zoveel begrepen we. Maar hoe krijg je het dan in de zon? Doen de kaboutertjes dat? Oosterhoff vertelde dat hij de verkoop van zijn boeken nooit heeft zien stijgen na het geven van interviews. Zijn publiek was klein, is klein en zal waarschijnlijk altijd klein blijven. Het is jammer en onterecht, maar het zij zo.

Even leek het alsof Oosterhoff de in afleiding gespecialiseerde media ter wille probeerde te zijn. Hij wierp een paar stekeligheden de zaal in: "De literatuurindustrie leidt tot een dikke stroom informatie. In welk tijdschrift verheft Philip Huff dit keer zijn stem van een generatie? In welke rel begeeft de opinierijke Jamal Ouariachi zich nu weer? Hoe moet het laatste boek van Connie Palmen volgens Connie Palmen gelezen worden? Hoe reageert Manon Uphoff op het thema van het Boekenweekgeschenk? Wat was de reden achter het writer’s block van Vasalis?"

Uit de toon van de opsomming viel op te maken dat Oosterhoff zich aan kreten van andere auteurs ergert, vermoedelijk omdat die kreten in zijn oren los staan van de ramp, of zelfs de ramp overtreffen. Hij deed het literair bedrijf voorkomen als een uitdijend circus waar hij vanwege het geschetter en getetter liever niet bij wil horen, maar af en toe de piste betreedt, ook omdat er maar één circustent is. Dit tot verbazing van het publiek. Wie is die man? Wie heeft hem toegang verleend? En op basis waarvan. P.C. Hooft? Wie? Wat denkt hij wel? Waarom wil hij zijn trucs niet uitleggen?

"Het probleem met mij is dat ik óók een showpikkie ben", vervolgde Oosterhoff. "Ik wil buiten beeld blijven. Toch vind ik het leuk om mijn stem te verheffen. Daarom ben ik een slechte Salinger. Vooralsnog. Maar ik hoop."

Na het applaus volgden meer sprekers: filosoof Naomi Jacobs en Volkskrant-redacteur Arjan Peters. Later zouden zij aanschuiven voor het debat. Wat tot een persconferentie- achtig tafereel leidde. Jacobs die een paar keer herhaalde dat onlangs ook van haar hand een boek is verschenen. Peters op het puntje van zijn stoel, vertellend dat hij voor deze bijeenkomst een voetbalwedstrijd had laten schieten.

Oosterhoff worstelend met de microfoon. Franssen dit alles met vragen in banen leidend. Drie thema’s werden behandeld, de een uitgebreider dan de ander. Het ging over de schrijver als beroemdheid, als een BN’er van de buitencategorie. Het ging over de behoefte van lezers aan auteurs die zich uitspreken over hun werk, of wat dan ook. En over het pleidooi van Oosterhoff in zijn boek om literatuur experimenteel te laten zijn, over de vraag wat literatuur in deze tijd van commercie en aandachtshonger nog kan betekenen.

In de tussentijd dachten wij heel even dat het leuk zou zijn een foto te maken voor Twitter, maar de sfeer in de zaal was daar niet naar. Het is opmerkelijk dat tijdens popconcerten en festivals door bezoekers meer ‘gedeeld’ wordt dan tijdens literaire bijeenkomsten. Andere gedachte: zou Oosterhoff na afloop misschien willen poseren voor een halve selfie?

Die afloop kwam sneller dan gedacht, dat heb je soms als iets boeit, interessant is of zich niet meteen laat begrijpen. Franssen wees subtiel op een stalletje met boeken. Oosterhoff bleek wel degelijk bereid tot signeren. "Even dacht ik dat ik er sans rancune onder moest zetten", verklaarde hij bij het teruggeven van het boek. Daarop werd hij aangesproken door een mooie jonge vrouw. Ze kuste hem liefdevol en vroeg hem hoe hij de avond had ervaren. Was het zijn dochter? Een studente die een scriptie over hem had geschreven? Zijn minnares?

We besloten het niet te vragen.