Woest en Ledig

En de winnaar is: Amy Hoekstra

Na afloop van de Drentse finale van Read2Me, de voorleeswedstrijd voor brugklassers, donderdagavond in Assen, stapte een deelneemster op mij af. Ze wilde weten op welke plaats zij was geëindigd. En bracht mij, jury-voorzitter, daarmee een beetje in verlegenheid. Daar hadden wij het tijdens ons beraad niet over gehad, over nummer 2, 3 en zo verder. Wij waren gegaan voor een winnaar.

Die hadden we gevonden in Amy Hoekstra van het Dr. Nassaucollege Quintus in Assen, vaardig voorlezend uit Klem van Mel Wallis de Vries. Ik probeerde, zo goed en zo kwaad als het ging, aan het meisje uitleg te geven over de jury-procedure. Iets met een lijstje met persoonlijke favorieten en het optellen van punten, iets met discussie en dat dan daarna de deelnemer met de meeste punten werd gekozen.

"Maar wat ben ik dan geworden?", vroeg het meisje nogmaals. "We hebben alleen een nummer 1", probeerde ik. "De rest is eigenlijk allemaal op de tweede plaats geëindigd." Het stemde haar niet tevreden. Niet worden gekozen tot beste voorlezer van alle brugklassers in Drenthe in het schooljaar 2018/2019 was nog tot daar aan toe, maar naar huis moeten zonder eindnotering, zonder verhaal eigenlijk, nee, het zinde haar niets.

Amy Hoekstra kon ondertussen haar geluk niet op. Als winnaar van de finale mag ze het 25 mei aanstaande tijdens de landelijke eindronde in Amsterdam opnemen tegen de elf andere provinciale voorleeskampioenen in de strijd om de titel Brugklas Voorleeskampioen 2019.

Leest 'Nu alles voorbij is' van Liesbeth Vonhögen

Ter voorbereiding op een nieuwe bijeenkomst van De Literaire Hemel komende vrijdag in Amen lees ik Nu alles voorbij is, begint wat voorbij is opnieuw van Liesbeth Vonhögen. Hoewel de titel wellicht anders doet vermoeden hebben we hier te maken met de publieksuitgave van een wetenschappelijk onderzoek waarmee Vonhögen in 2017 promoveerde aan de Open Universiteit.

Twee vragen gingen aan het onderzoek vooraf, vragen die nauwelijks of eigenlijk niet worden beantwoord in de laatste twee delen van De Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Verpakt in een zin: in welke mate en op welke wijze heeft de Tweede Wereldoorlog weerslag gekregen in de Nederlandse poëzie tussen 1940 en 2005.

Voor het antwoord nam Vonhögen een enorme hoeveelheid poëzie tot zich, wat mij niet altijd even gezond lijkt. Ze destilleerde daaruit bijna drieduizend gedichten waarin de oorlog op een op andere manier doorwerkt. De opmerking 'iemand moet het doen ' is ook hier van toepassing, want niet eerder werd dit toch weinig misselijke onderwerp zo grondig aangepakt.

Er is veel interessant aan Nu alles voorbij is, begint wat voorbij is opnieuw. Om te beginnen wat Vonhögen schrijft over gedichten waarin wordt gewaarschuwd voor de rampen die op komst zijn; in de jaren dertig waren sommige Nederlandse dichters zich bewust van de ontwikkelingen in het Duitsland van de NSDAP. Jan Campert is met zijn Ballade der verbrande boeken één van hen, net als Willem Elsschot met het gedicht Van der Lubbe, waarover hij later zou zeggen 'was Van der Lubbe een fascist dan zou ik datzelfde gedicht geschreven hebben'.

Meer bekend is het verhaal van de poëzie tijdens de oorlog. Met enerzijds de dichters die als lid van de Kultuurkamer bleven doorschrijven, zoals de jenever slurpende J.C. Bloem die, naar ik mij meen te herinneren, de bezetter voorstelde geconfisqueerd Joods geld aan hem over te maken. En aan de andere kant hun collega's die in de illegaliteit zaten of clandestien te werk gingen. Bijvoorbeeld door gedichten voor rijmprenten te schrijven waarvan de opbrengst ten goede kon komen aan het verzet.

Zwaartepunt in het boek ligt bij de jaren na 1945. Vonhögen heeft voor haar onderzoek een reeks categorieën in het leven groepen, zoals tijdgedichten waarin oorlogsgerelateerde gebeurtenissen centraal staan, herdenkingspoëzie waarin de slachtoffers worden herdacht, gedichten over slachtoffers geschreven na een bezoek aan concentratiekamp en gedichten waarin een kritische houdingen tegenover Nederland wordt aangenomen. In hoofdstuk 9, dat heb ik met een schuin oog al gezien, maar zo ver ben ik nog niet, wordt aandacht geschonken aan oorlogsgedichten waar foto's aan ten grondslag liggen.

Vonhögen is komende vrijdag niet de enige gast in Amen met een boek waarin de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol speelt. Het geldt ook Hans Münstermann van wie vorig jaar de roman De onderstroom verscheen over een doodgeschoten vader die samen met een Duitse soldaat in een schimmenrijk op zoek gaat naar zijn verloren zoon en Wessel Krul die de biografie schreef van Dirk Hannema, oud-museumdirecteur in Rotterdam en later grondlegger van Museum De Fundatie in Heino en Zwolle.

Aanvang 20.30 uur. Entree 15 euro. Muziek van Nicolette Leenstra en Marinus Scholten inbegrepen.

Weerzien met Marloes de Vries

Ik bereid mij voor op een interview met illustrator Marloes de Vries. Ik weet van haar bestaan sinds een groepstentoonstelling in het CBK Emmen, acht jaar geleden. Daarna werd ze in 2014 uitgeroepen tot cultuurtalent van de gemeente Emmen. Weer een jaar later werd ze ook uitgeroepen tot cultuurtalent van Drenthe.

Daarop verhuisde De Vries naar Rotterdam.

Het is de tragiek van Drenthe in notendop: wie jong is en wat kan, trekt weg. Dat geldt zeker mensen in de creatieve sector. Want om aan opdrachten te komen in die sector heb je een groot netwerk nodig en een groot netwerk laat zich makkelijker vinden op een plek waar veel mensen bij elkaar zitten, op een kluitje, of beter: verpakt in beton, zoals in de Randstad.

Deze maand verscheen een boek van De Vries' hand waarin ze vertelt over hoe het haar is vergaan sinds haar verhuizing naar Zuid-Holland, Volwassen worden is optioneel. In het boek staan bijna alle antwoorden op de vragen die ik haar zou willen stellen. Behalve deze, denkend aan de uitreiking van de Drentse Talentprijs Cultuur volgende maand in Dieverbrug: welk advies zou ze nieuwe talenten willen geven?

Wat er Gronings kan zijn aan een best boek

Niet eerder liepen de gemoederen voorafgaand aan de uitreiking van de prijzen voor de Beste Groningen Boeken, zondag, zo hoog op.

Het begon met Saskia Goldschmidt die tot haar frustratie niet genomineerd bleek met Schokland. Foutje van uitgeverij Cossee. Waar ze waren vergeten de 'tot dusver beste roman over de aardbevingen in Groningen' in te sturen en ook niet hadden meegekregen dat ze daar een vraag over hadden ontvangen van prijzenorganisator SLAG.

Daarna verscheen er een ingezonden stuk van Louis Stiller in Dagblad van het Noorden over de vraag welke boeken nu wel en welke auteurs niet in aanmerking zouden moeten komen. Stiller staat ook niet op de shortlist, ondanks zijn boek Gasland.

Citaat uit het stuk: 'Hoe kan het bijvoorbeeld dat Jij bent van mij van Peter Middendorp op de shortlist staat? Deze prachtige roman gebruikte de Marianne Vaatstra-affaire om in het hoofd van een dader te kruipen. Schitterend boek, maar geen Groningen.'

Inderdaad schitterend boek. Zelf heb ik er overheen gelezen en kan ik het al zenuwachtig bladerend ook zo een-twee-drie niet terug vinden, maar ik heb Middendorp tot tweemaal toe horen beweren dat zijn roman in Groningen speelt, in een op Groningen geïnspireerd landschap, dat hij al fietsend vanuit de stad had verkend. Eenmaal was tijdens een schitterend interview met schrijver dezes. Andermaal was tijdens een ander interview, zeg maar een boekenpraatje.

Doet het er toe? Peter Middendorp woont in Groningen en schreef een roman die overal kan spelen, ook in Groningen, maar vooral in ons hoofd. Ik las 'm in Drenthe.

Nog een citaat van Stiller: 'Hetzelfde probleem [als de nominatie voor Middendorp] kent Zoeklicht op het gazon van Auke Hulst. Eveneens een prachtige, bijzondere roman, maar wel over een Amerikaanse president, Richard Nixon, wiens levensverhaal – bij mijn weten – geen snirtje met Groningen te maken heeft gehad.'

Kan kloppen. Maar Hulst heeft wel met Groningen te maken. Hij is in de provincie geboren en getogen. En loopt nog er nog heel vaak rond. Wie zijn werk leest, kan er Groninger moddersporen in aantreffen.

Vandaag, woensdag, opnieuw een stuk in Dagblad van het Noorden over deze kwestie. Dit keer van Gerard Stout, schrijver en uitgever te Peize. Ik citeer met instemming het slot van zijn bijdrage, waarin ik tussen de regels door een suggestie lees om het circus 'op te schalen' en de prijzen voor Het Beste Groninger Boek samen te voegen met de DvhN Streektaalprijs en wat er op dit gebied zoal in Friesland wordt uitgereikt:

'Het Beste Groninger of Noordelijke Boek kan afkomstig zijn van welke schrijver uit welk land dan ook, kan zich afspelen op het Hogeland, in Gaasterland, het Bargerveen, Assen of Stad. Het kan Nedersaksische en Friese woorden bevatten, met Hoiting, Beukema en Hettinga in de hoofdrol. Het Beste Noordelijke Boek kan in een Nedersaksische Taal zijn geschreven, of in het Engels. Het Beste Noordelijke Boek is vooral inhoudelijk en stilistisch het Beste Boek.'

Snirtje? Is dat wel Gronings?

Tot slot nog even de genomineerden voor komende zondag:

Genomineerden fictie:

•     Erik Betten, Quarantaine (Luitingh–Sijthoff)
•     Auke Hulst, Zoeklicht op het gazon (Ambo|Anthos)
•     Martine de Jong, De aanloopman (Podium)
•     Peter Middendorp, Jij bent van mij (Prometheus)
•     Lammert Voos, Malterfoske (AFdH)

Genomineerden non-fictie:

•     Henk Blanken, Je gaat er niet dood aan, zoektocht naar de grenzen van mijn aftakeling (Atlas Contact)
•     Sander de Hosson, Slotcouplet: Ervaringen van een longarts (De Arbeiderspers)
•     Maaike Meijer, Hemelse mevrouw Frederike, Biografie van F. Harmsen van Beek (1927-2009) (De Bezige Bij)
•     Ineke Noordhoff, Schaduwkust, vier generaties hertekenen de rand van de Waddenzee (Atlas Contact)
•     Doeke Sijens, Aangeraakt door een nieuw licht, Alida Pott & De Ploeg (Uitgeverij kleine Uil)

Ik hoop dat iedereen wint.

Op komst: Boekenfest 2019

Wie signeert en leest waar in Drenthe en Groningen

Donderdag 21 maart
BORGER Bibliotheek, 19.00 uur: Annegreet van Bergen.
EMMEN, Bibliotheek, 19.30 uur: De Emmer Taalshow met Jaap Klok, Loes Masseree, Geja Casu, Angel Svensson, Harm van Ballegooijen, Sandra Wanders, Berendy Gähler, John Eijkelkamp, Zatarra en Harrie Wegkamp met band.

Vrijdag 22 maart
HAREN Boekhandel Bruna, 19.00 uur: Boekpresentatie Van je moeder moet je het hebben, van je dochter kun je het krijgen Alice Altink & Mayke Smit.
RODEN Wapen van Drenthe, 20.00 uur: Aaf Brandt Corstius.

ZATERDAG 23 maart
ZUIDHORN Grand Café & Logement In 't Holt 20.30 uur: Dichtersfestival Dichterbij Westerkwartier met Meindert Talma, Jane Leusink, Willem Tjebbe Oostenbrink, Aly Freije en Tom Withaar.
ZUIDLAREN Theater Mozaiek, 14.00 uur: Jeroen Olyslaegers.

Zondag 24 maart
EMMEN Bibliotheek, 13.30 uur: Babyboomerblues met Marga Kool, Jan Veenstra en Egbert Meyers.
GRONINGEN Boekhandel Van der Velde, 15.00 uur: Merlijn Kerkhof.
GRONINGEN Grand Theatre, 15.00 uur: Onder de vulkaan met Saskia Goldschmidt, Anne Mooij, Marte Röling, Coen Peppelenbos en Roos Custers.
GRONINGEN, Bibliotheek Groninger Forum, 16.00 uur: Hanneke Groenteman in gesprek met Alma Mathijsen, Marieke Lucas Rijneveld en Bregje Hofstede.

Maandag 25 maart
ASSEN Van der Velde, 19.00 uur: Els Kloek over 1001 vrouwen in de 20ste eeuw / 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis.
DELFZIJL Bibliotheek, 13.30 uur: Schrijfcafé met Lilian Schneider.

Dinsdag 26 maart
GRONINGEN Sociëteit De Harmonie, 20.00: Boekpresentatie Spiegelmoeders Judith van der Wel.
HAREN Bibliotheek, 19.00 uur: Moeders en andere power-vrouwen/poëzie in de Boekenweek met Friso Bavinck en Renée Luth.
WESTERBORK, Restaurant Meursinge, 19.00 uur: Johan Fretz

Donderdag 28 maart
GRONINGEN Bibliotheek Groninger Forum, 15.45 uur: Groningen viert World Bipolar Day met Fleur van der Bij en deelnemers Plusminus-schrijfwedstrijd.
HAREN ’t Clockhuys, 13.00 uur: Hanneke Boonstra over Mijn Mata Hari.
HOOGEZAND Bibliotheek, 19.30 uur: Boekenweekavond met o.a. Cunera van Selm.
RODEN Catharinakerk, 20.00 uur: Annegreet van Bergen.

Vrijdag 29 maart
ASSEN Drents Museum, 14.00 uur: Reading Gilgamesh met diverse dichters, musici en andere kunstenaars.
DE WIJK Bibliotheek, 15.00 uur: Hugo Borst.
EELDE Bibliotheek, 20.00 uur: Lidewijde Paris.
GRONINGEN Boekhandel Van der Velde 15.00 uur: Signeersessie Murat Isik.
GRONINGEN Boekhandel Godert Walter, 20.00 uur: Literaire pubquiz.
HAREN Boekhandel Boomker, 13.30 uur: Signeersessie Murat Isik.
HAREN Boekhandel Boomker, 19.30 uur: Catherine Wijnands over Thuis in elke tijd. Het leven van Kate Kolff (1885-1974).
MEPPEL Schouwburg Ogterop, 20.15 uur: Ivan Borghstijn interviewt Jan Siebelink.
RODEN, Theater De Winsinghhof, 20.15 uur: De Geest van Jan Wolkers, literair muziekprogramma met zanger/gitarist Nico Arzbach, saxofonist Roland Brunt en verteller Peter Smit.

Zaterdag 30 maart
ASSEN Boekhandel Van der Velde, 14.00 uur: Koos van Zomeren.
ASSEN De Nieuwe Kolk, 19.30 uur Boekenfest met Daphne Deckers, Aaf Brandt Corstius, Bobbi Eden, Deborah Cabau, Ronald Giphart, Özcan Akyol en Lévi Weemoedt.
GRONINGEN Boekhandel Van der Velde, 13.00 uur: Signeersessie Peter Buwalda.
GRONINGEN Boekhandel Van der Velde, 15.00 uur: Signeersessie Jan Siebelink.
WINSCHOTEN Bibliotheek, 10.00 uur: Dichterscafé.

Zondag 31 maart
GRONINGEN Bibliotheek Groninger Forum, 14.00 uur: 10 jaar Stichting Literaire Activiteiten Groningen (SLAG) + bekendmaking Beste Groninger Boek 2019.
GRONINGEN Boekhandel Van der Velde, 14.30 uur: Lidewijde Paris.

Drents Museum vraagt odes aan 'De moeder, De vrouw'

Het Drents Museum heeft een schrijfwedstrijd uitgeschreven waarbij deelnemers wordt gevraagd een ode te brengen geïnspireerd door ‘De moeder, De vrouw’.

Aanleiding is een gelijknamige expositie in tentoonstellingsruimte KINK in Assen over hoe kunstenaars de afgelopen eeuw de veranderende rol van de vrouw hebben verbeeld. ‘De moeder, De vrouw’ is behalve een titel van een gedicht van Martinus Nijhoff ook het thema van de Boekenweek dit jaar.

De wedstrijd staat open voor alle leeftijden. Inzendingen mogen maximaal 250 woorden tellen. De vorm is vrij: van gedicht tot (gefilmde) spoken word-tekst. Een aantal inzenders wordt uitgenodigd op 23 maart voor te dragen tijdens een bijeenkomst met optredens van Renée Luth, Marga Kool en Ton Peters.

Inzenden kan tot en met met woensdag 20 maart naar communicatie@drentsmuseum.nl o.v.v. naam, leeftijd, woonplaats en mailadres. Zie ook www.drentsmuseum.nl/impressie-KINK.

Leest 'Een ontgifting' van Willem Otterspeer

Ik lees voor een bespreking in Dagblad van het Noorden en omdat hij vrijdag 8 maart te gast is in De Literaire Hemel in Amen Een ontgifting, de debuutroman van Willem Otterspeer. Op de cover herken ik het silhouet van een foto op een vorig boek van zijn hand, De mislukkingskunstenaar, het eerste deel van de Willem Frederik Hermans-biografie.

De ik-figuur in Een ontgifting is een schrijver, in wie we Hermans kunnen herkennen. Die een roman besluit te schrijven over zijn biograaf, die aan Otterspeer doet denken. ‘Iemand die mij kan maken en breken als een alter ego en misschien kan redden’, zegt de schrijver over de biograaf.

In de vierde alinea op de eerste bladzijde staat de volgende zin: 'Er zat helemaal niemand in de trein, dat balkon was leeg als de ziel van een boekbespreker'.

Op bladzijde 109 lees ik dit: 'Nooit heb ik iets opgestoken van een Nederlandse criticus. Mislukte schrijvers zijn het, allemaal, jaloers op wat een ander kan zonder zelf iets te kunnen. Meelifters en kantlijntrekkers, schimmels en schijnzwammen. Capo's met een clubdas, quislings uit op kopgeld.'

Op bladzijde 189 lees ik dit: 'Een schrijver valt samen met wat hij schrijft. Dat is precies wat een schrijver van een journalist onderscheidt, die osmose van twee levens. De magie van het schrijven: eerst maak je van één twee, verteller en personage, dan van tweeën één, schrijver en verhaal. Wie heeft dat beter gedaan dan hij? Wie is er harder voor gestraft?'

Een ontgifting is, zoals wij dat hier soms zeggen, een gek boek. Schrijver en de biograaf lopen elkaar voor de voeten, de een spiegelt zich aan de ander, de twee vloeien in elkaar over. En als de lezer even niet oplet, bijvoorbeeld omdat hij of zij aan Het horzelnest denkt, een net verschenen boek van Otterspeer over de Leidse universiteit tijdens de Tweede Wereldoorlog, of als hij aan De kleine Huizinga denkt, zijn nog te verschijnen samenvatting van Herfsttij der middeleeuwen, ben je zomaar het spoor bijster.

Ik overweeg drie sterren. Maar eerst verder lezen.

Nieuwe lente, oude Roet

Terwijl de ijspegels verdampt zijn voor ze ooit konden bevriezen, ploft het winternummer van Roet op de mat: veertigste jaargang nummer 4. Met in het redactioneel de volgende alinea:

'Wij hebt het al eerder constateerd: der wordt tegenwoordig nogal wat (literair) wark publiceerd. In het Drèents en in het Nederlands. Dat betiekent wark an de winkel veur oeze recensenten. In dit nummer besprekings van Vioolties an zee van Suze Sanders, De paddenvanger van Anne Doornbos en Jan, Jans en de fiets van Jan Germs en Jans Polling. De bespreking van Vogelzwemvliegvis van Kaspers Peters deur Rouke Broersma ligt al klaor veur het veurjaorsnummer.'

Goed dat er Roet is.

Van vier bovengenoemde titels is er slecht één in Dagblad van het Noorden besproken. Anne Doornbos kreeg vier sterren en deze twee zinnen: ‘Wat De paddenvanger aan spanning ontbeert, wordt gecompenseerd door de zorgvuldigheid en het vernuft waarmee het net is gevlochten. En door een bewonderenswaardig kalme verteltoon, waarin bijgeluiden doorklinken die vooral buiten de stad zullen worden verstaan.’

Vogelzwemvliegvis van Kaspers Peters kreeg in het DvhN aandacht middels een verslag van de bundelpresentatie. De uitgaven van Suze Sanders en Germs & Polling zijn nooit besproken, omdat uitgeverij Het Drentse Boek nooit bespreekexemplaren naar de besprekers van de grootste krant in Noord-Nederland heeft gestuurd. Of misschien is dat wel gebeurd, maar zijn de boeken door een bezorger in het maïs gegooid. Je weet het nie, je ken het nie zeggen. Je ken d’r alleen een slag naar slaan.

Ook in het winternummer twee bijdragen over de Nedersaksische tijdschriftengeschiedenis, uitgesproken tijdens een medewerkersbijeenkomst in de herfst van 2018 en nu dan afgedrukt. Tonko Ufkes haalt herinneringen op aan de transformatie van het papieren blad Krödde naar het digitale Oader. Martin Koster graaft uit zijn geheugen het ontstaan van Roet op. 19 maart 1979: ‘Wij leupen nog op de Westersingel toen ik tegen Ton zee: ‘Der zul een Drèents literair tiedschrift komen mutten!’

Begin deze maand kwam Koster opnieuw te spreken over het door hem verwekte kind, ditmaal in de rubriek Sjarlefrans in Dagblad van het Noorden: ‘Roet begun satirisch, mar weur al rap een eernsachtig literair blad, mit verhalen, gedichten en recensies. Mit lieverlao kwaamp der in het Drèentstalige blad plek veur wark in de landstaol. En dat is de ofgelopen dartig jaor niet changeerd.

President Obama zee dan wel dat het tied wordde veur a change, mar hij had het niet over Roet. Ik wel: ‘Achte Roetredactie, wordt het onderdoems gien tied um het blad te vernuvern mit interviews, colums en - as het der vanof kan -  een fijn historisch artikel van iene die argens meer van wet? Knappe foto derbij en ie kunt mooi verdan naor de vieftig.’

Tijdens een bijeenkomst in De Literaire Hemel in café De Amer werd afgelopen maand Lukas Koops geïnterviewd door Annette Timmer. Geconfronteerd met de woorden van Koster liet Roetman Koops weten dat hij serieus over een vernieuwing van het letterkundig tiedschrift wil nadenken. Wat mij niet alleen zeer verstandig lijkt, maar ook zeer nieuwsgierig maakt. In de tussentijd is het wachten op een bespreking van Koops’ roman Villa Triantha. Misschien dat Obama tijd heeft...

Leest 'De ommelanden' van Elvis Peeters

Ik lees voor een bespreking in de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant de roman De ommelanden van Elvis Peeters. Het is – tot dusver – een heel aardig boek. Niet heel goed, maar beslist niet slecht.

Hoofdpersonage is Dora, een fotografe die in een afgelegen streek 'details van de dood' wil vastleggen. Als ze klaar is met haar werk krijgt ze autopech. Daarna lukt het niet meer om weg te komen en wordt ze door de omstandigheden gedwongen zich op een verlaten hoeve het plattelandsleven eigen te maken: kippen houden, met schaars geworden water planten kweken, een juk dragen.

Om in de stemming te komen, op bladzijde 9 staat dit: 'De economie is geëlimineerd, deze streek is willens en wetens opgegeven, geen dokter, geen voorzieningen, alles moet met liefde, geduld en onbegrip worden opgelost.' Op bladzijde 13 staat dit: 'Hun streek hoort wel tot het grondgebied, niet meer tot het land. Belastingen vallen hier nauwelijks te innen en uitkeringen zijn niet meer voorzien.'

Wat ook bevalt zijn zinnen als deze:

Gedachten zijn het beste wat we hier hebben.
Hier valt tijd samen met geduld, daar spoed je je niet doorheen, daar laaf je je aan.
Het feest heeft zich naar de stad verplaatst.
Wij weten niks van huwelijken, alleen van sterfgevallen.
De stad ligt als een koortsig beest.