Woest en Ledig

Zes keer Liebermann in Zweeloo, (een keer in Laren)

In – of is het toch op – de tentoonstelling Barbizon van het Noorden in het Drents Museum zijn twee schilderijen van Max Liebermann te zien. Het ene werk hangt er al een tijdje en heet Voorstudie voor Bleek te Zweeloo. Het andere werk is sinds dinsdag te zien en heet Kind onder bomen. Beide stukken werden in 1882 gemaakt.

Liebermann is vaker in Zweeloo geweest. Er zijn meerdere werken van zijn hand bekend die na een bezoek aan het Drentse dorp zijn gemaakt. Meest beroemd zijn Bleek te Zweeloo uit 1883, dat in het Wallraf Richartz-Museum in Keulen hangt, en Spielende Kinder uit 1882, dat zich in een particuliere collectie bevindt.

Sommige van de Drentse werken worden toegeschreven andere plekken in Nederland, zoals Laren. Zo zag ik in 2018 Den Haag een schilderij dat niet aan Drenthe werd verbonden, terwijl het zoveel overeenkomsten vertoond met een ander Drents schilderij, Eva (1882), dat wel in Zweeloo gemaakt moet zijn: Twee Hollandse meisjes, ook uit 1882. Zie de afbeeldingen hieronder.

Voor Liebermann, een Duitser, was heel Nederland Holland.

Nog even over Laren. Museum Singer presenteerde maandag ook een nieuwe Liebermann, eveneens een meisje. Het is geschonken door het Duitse verzamelaarsechtpaar Bühler-Brockhaus. Het museum spreekt van 'een vlotte olieverfschets en het eerste Larense schilderij van Liebermann in Nederlands openbaar kunstbezit'.

Gehandes Mädchen – let vooral ook op het hoedje, in Drenthe dragen de meisjes meestal een kapje, maar dat kan ook mode zijn geweest – is tot en met 23 augustus te zien in de presentatie Liebermann in Laren in het Singer. Barbizon van het Noorden in het Drents Museum is nog tot en met 13 september te zien.

De terugkeer van de vergeten muziekvideopaviljoens

Kort geleden verscheen Op steviger grond het advies van de Kunstraad Groningen aan de provincie en de gemeente Groningen over het cultuurbeleid aldaar voor de komende vier jaar. Het advies is een interessant stuk, niet alleen omdat er voorstellen in worden gedaan doet over hoe beschikbare geld moeten worden verdeeld, maar ook omdat het gaat over wat op kunst en cultureel gebied in Groningen beter kan en zou moeten.

Mijn oog bleef onder meer hangen bij wat de raad schrijft over de vijf muziekvideopaviljoens die in 1990 ter gelegenheid van de manifestatie What a wonderful world in de stad Groningen zijn neergezet. Muziekvideopaviljoens – alleen al het woord. En dan zijn ze ook nog eens ontworpen door inmiddels beroemde architecten als Peter Eisenman, Zaha M.Hadid, Coop Himmelb(l)au, Rem Koolhaas en Bernard Tschumi.

Nu, dertig jaar later, telt de stad Groningen nog twee van de vijf paviljoens. Twee andere bevinden zich in respectievelijk Delfzijl en Appingedam. Nummer vijf, ontworpen door Peter Eisenman is afgebroken. Dit is wat de Kunstraad in Op steviger grond over de paviljoens schrijft:

'Met de vier paviljoens beschikken de gemeente en de provincie over bijzondere elementen om zowel architectuur als mediakunst prominent in beeld te brengen en een relatie aan te laten gaan met de openbare ruimte en met passerend publiek.

De Kunstraad vindt op dit moment de zichtbaarheid van de paviljoens en de interactie met hun omgeving onvoldoende. De hechte relatie tussen Groningen en architectuur en de vooruitstrevende positie die mediakunst in Groningen heeft (gehad) rechtvaardigen naar de mening van de Kunstraad een herbezinning op nieuwe mogelijkheden.'

Voor mij aanleiding om de bouwsels op te zoeken, ze te fotograferen en te kijken hoe ze 'functioneren'. Aanleiding ook om te horen hoe de gebruikers en eigenaren staan tegenover de voorgestelde herbezinning.

Als het verzamelen van de informatie een beetje wil vlotten, verschijnt er vrijdag een stuk over in de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en Leeuwarder Courant, de laatste bijlage voor de zomerstop overigens.

Drie residencies voor Drentse kunstenaars

Leg de mondkapjes klaar, er kan weer gereisd worden. K&C en CBK Emmen hebben voor Drentse kunstenaars drie 'inspirerende, betaalde residencies' van een maand in de aanbieding: in Rotterdam (Zuid-Holland), Leipzig (Duitsland) of Murcia (Spanje).

"Een kans voor professionele kunstenaars om ideeën op te doen, nieuwe ruimte en aandacht voor het beeldende werk te creëren en hun netwerk uit te breiden. Coaching van professionals ter plaatse helpt hen om deze maand tot een succes te maken", aldus K&C. 

De resultaten van de werkperiode én de ervaringen, worden in het voorjaar van 2021 gedeeld met kunstenaars en publiek in CBK de Fabriek in Emmen. Aanmelden kan tot 15 augustus. Zie vooral ook hier.

Deelnemende residencies: Het wilde weten in Rotterdam (januari of februari 2021), LIAP Leipzig International Art Programme (november of december 2020 of januari 2021) en AADK, Murcia, Spanje (november of december 2020 of januari en februari 2021).

Bij Jannes de Vries in het Veenkoloniaal Museum

Ik bezocht het Veenkoloniaal Museum in Veendam waar de Jannes de Vries-tentoonstelling een doorstart maakte. Morgen, vrijdag, staat er een stuk over in Dagblad van het Noorden. Ik wil nu wel alvast verklappen dat het een heel aardige tentoonstelling is daar in Veendam, vooral omdat niet alleen de Groninger landschappen van De Vries (1901 – 1986) worden getoond, maar ook werken te zien zijn die hij heeft gemaakt na reizen door het Middellandse Zeegebied.

Meest opvallend, vind ik, is echter een reeks schilderijen geïnspireerd op Bijbelverhalen. Volgens de samenstellers van de tentoonstelling was De Vries een gelovig man en bracht hij dat tot uiting in zijn werk. "De grootsheid van zijn schepper wil hij voelbaar maken door krachtige composities met bijzondere kleuren en landschappen met hoge horizonten", las ik ergens.

Mij lukte het niet iets van de grootsheid van de schepper in de werken te zien. Het zal aan mij liggen. Ik zag schilderijen gemaakt in de traditie van de Groninger kunstkring De Ploeg, ik zag schilderijen met taferelen zoals die ooit te zien waren in Tunesië, ik zag schilderijen gemaakt naar verhalen uit het Nieuwe Testament. Ik zag een vitrine met een koffer. Ik zag een ezel met een schilderij waarop De Vries zichzelf en zijn vrouw had geportretteerd in Staphorster kelderdracht.

Het is een groot overzicht in Veendam, naar schatting zestig schilderijen. De omvang is zo groot dat er zelfs schilderijen op de gang hangen. Eerst een paar kleurrijke Ploeg-werken, vermoedelijk om het Groninger publiek te lokken en gerust te stellen. Iets verderop in de gang, een beetje achteraf, hangen een paar schilderijen die zijn gemaakt in de geboortestreek van De Vries, vermoedelijk om Drentse bezoekers te plezieren. Nog te zien tot en met 16 augustus.

'Leo Kok. Westerbork op papier' in Museum Nairac

Museum Nairac in Barneveld stuurde een persbericht om ons te attenderen op de tentoonstelling Leo Kok. Westerbork op papier.

Citaat: "Het korte leven van Leo Kok (1923 -1945) kende veel tragiek, hij legde tijdens zijn internering in Kamp Westerbork in prachtige tekeningen het dagelijks leven in gevangenschap vast. Zijn tekeningen geven een indringend beeld van het leven in een kamp, waar het wankele bestaan werd bepaald door inkomende en uitgaande transporten."

Kok trouwde in 1943 in Kamp Westerbork met Kitty de Wijze. De twee worden in 1944 op transport gezet naar Theresiënstadt waar ze van elkaar worden gescheiden. "Kitty blijft achter terwijl Leo verder wordt gedeporteerd. Eerst naar Auschwitz en dan verder naar Mauthausen en tenslotte Ebensee. Daar wordt hij op 6 mei 1945 bevrijd door Amerikaanse troepen maar hij is dan al te ziek en verzwakt om te kunnen overleven en zes dagen later sterft hij."  

Dat het werk van Kok is overgeleverd, is te danken aan een bevriende marechaussee die de tekeningen uit Kamp Westerbork wist te smokkelen. Samensteller van de tentoonstelling in Barneveld is Jaap Nijstad, zoon van Kitty de Wijze en maker van een documentaire die in Nairac worden vertoond. Leo Kok. Westerbork op papier is te zien tot en met 29 augustus.

Over DeFKa Research SC aflevering 1

Via een omweg, ik ontving eerst een mail en moest daarna naar Groningen, ben ik in het bezit gekomen van een nieuw tijdschrift. DeFKa Research SC heet het, de redactie zetelt in Assen, de vormgeving is in zekere zin gedurfd, de ondertitel luidt 'essayistisch platform voor transdisciplinair onderzoek'. Eerste zinnen uit de inleiding:

'DeFKa Research start een nieuw magazine als opvolger van het presentatiemodel dat tot nu toe vorm heeft gekregen op diverse locaties en in diverse disciplines. Dit magazine behoudt evenwel de ruimtelijke pretentie van beeld, tekst, incidentele performances en lezingen.'

Vijftien stukken telt het magazine, essays meestal, maar ook varianten op een gedicht en een strip, naast een aantal faits divers. Voor zover ik het kan doorgronden, behandelen ze onderwerpen die mogelijk interessant gevonden worden door intellectuele en filosofisch ingestelde kunstliefhebbers, een doelgroep die doorgaans zo kritisch is dat geen uitgever ze durft te bedienen. 

Alleen al daarom is het goed dat er particulieren bestaan die toch in de pen willen klimmen en gelijkgestemden proberen over te halen hetzelfde te doen. Opdat er stukken rond het thema montage ontstaan waarin wordt verwezen naar Terry Cook, Jacques Derrida, Nan Hoover, Kocku van Stuckrad, Walter Benjamin, Mike Nichols, Giambattista Tiepolo en vele anderen.

Op bladzijde 22 begint een 'essay' van Andrea Stultiens getiteld Leven als museum. Montage, ode, correspondentie. Bij nadere bestudering blijkt het om twee brieven aan Frank Starik (1958 – 2018) te gaan waarin sprake is van het versnijden van foto's die Stultiens en Starik samen hebben gemaakt. Na de dood van Starik maakte Stultjiens er diorama's van voor een niet expliciet genoemde tentoonstelling, ik vermoed het Literatuurmuseum.

Het is intrigerend om te lezen hoe toegewijd Stultiens is geweest en hoeveel moeite ze heeft gedaan om haar ode aan Starik voor een breed publiek ontoegankelijk te maken. Het kijken naar de afbeeldingen van diorama's levert geen problemen op. Het is wat het is, de verbeelding doet de rest. Haar teksten lezen is een ander verhaal. Starik, van wie ik zeven dichtbundels met klare taal in mijn kast heb, zou …

Op bladzijde 90 begint een mailcorrespondentie tussen Betty Simonides en Wilma Vissers over een uitnodiging 'iets' te doen met het begrip 'montage'. Vervolgens presenteren Simonides & Vissers in beeld en tekst een verslag van een onderzoek dat als volgt wordt afgesloten: 'We hebben ondertussen al heel wat woorden, gaan we nog door met woorden produceren of wordt het tijd om een MONTAGE te maken en e.e.a. voor te leggen aan de mensen van DeFKa?'

Daarmee naderen we al lezend en kijkend, meen ik, de kloof tussen hedendaagse kunstenaars en hedendaags publiek. De ene groep lijkt geïnteresseerd in 'het proces' en 'het onderzoek', terwijl de andere groep reikhalzend uitkijkt naar 'het resultaat' en 'de uitkomst'. Waarna de kunstenaar besluit een halffabricaat als eindproduct te presenteren en daar een serieus gezicht bij trekt terwijl het publiek haar of zijn verwarring probeert te verbergen achter een beleefde grijns.

Natuurlijk bevat het eerste nummer van DeFKa Research SC ook stukken die zich aan het bovengestelde onttrekken. Zoals To disappear van Sara van Leeuwen: 24 getekende vensters waarin een mensfiguur verdwijnt achter een zwart gat dat wordt veroorzaakt door schuld en schaamte. Of het iets met montage van doen heeft? Zou kunnen. In de hedendaagse beeldende kunst kan alles.

Op de bijdrage van Judit Hettema valt eveneens weinig aan te merken, misschien omdat haar bijdrage bestaat uit vier afbeeldingen van vier kunstwerken getiteld Monument I, II, III en IV. Weinig, dus wel iets. Want waarom moeten we ineens in het Engels lezen dat haar werk 'the question explores what is the relevance en meaning of monuments en memorials in our contemporary time'? Misschien nog wel belangrijker: waarom krijgen we geen antwoord op die vraag nu over de hele wereld monumenten en gedenkstenen omver worden getrokken?

Dan is nu, vind ik, het moment aangebroken voor een citaat uit Zingen en creperen van Benno Barnard: ‘Onderzoek, o modewoord. Wie wil er nu liever een onderzoek lezen dan een goed gedicht, een gedicht dat getuigt van inspiratie en vakmanschap?’ Monteert u vooral zelf verder.

Ik kijk ondertussen uit naar het volgende nummer. Dat heeft als thema 'Iconen en idolen'. Ook heel relevant en actueel. Citaat uit een persbericht bij het tijdschrift: "Bijdragen uit alle kunst- en kennisdisciplines zijn welkom. In november vindt de openbare presentatie plaats van dit tweede nummer, tegelijk met de uitgestelde presentatie van nummer één." Info@defka.nl

Nog meer kunst in het Coevorder stationsgebied

Twee maanden geleden bezocht ik Coevorden om het vernieuwde stationsgebied te bezoeken. Dat hadden ze grondig aangepakt, misschien wel iets te grondig, geld had in ieder geval geen rol gespeeld. Mooi voor de bouwwereld en de stratenmakers. Mooi ook voor kunstenaar Hans Muller die zich voor de aankleding van de fietstunnel had laten inspireren door de oude vestingstructuur van de voormalige garnizoensstad.

Donderdag bleek dat ik in april te vroeg naar Coevorden was afgereisd, want opnieuw werd het stationsgebied aangepast en opnieuw was Muller erbij betrokken. Dit keer ging het om de plaatsing van een beeld bij de voormalige loods van Van Gend en Loos, thans in gebruik als bakkerijcafé en kapperszaak. De sculptuur van Muller is zes meter hoog en wederom geïnspireerd op de structuur van de Coevorder vesting.

Volgens een persbericht waar ik na een appbericht van Aranka Oosting van K&C uit Assen de hand op heb weten te leggen, heeft het werk van Muller de naam Viraal Spiraal gekregen en kronkelt het zich vanuit een vijver omhoog. Viraal inderdaad, het is een teken van de tijd, een bliksemschicht. Citaat uit het persbericht: "Niet alleen een artistieke prestatie van formaat, maar ook een sterk staaltje ingenieurskunst."

Over viraal besproken, in de Drentse editie van Dagblad van het Noorden lees ik dat Muller nog meer beelden voor Coevorden mag maken. Het gaat om drie wafelijzers voor het Stedelijk Museum ter herinnering aan het ijzerkoekenoproep in 1770. Wordt vervolgd.

De mooie wereld van de kunsten is slechts buitenkant

Twee interessante opiniestukken in respectievelijk Dagblad van het Noorden en de Volkskrant. Het eerste is geschreven door pianist Nynke Eekhof en gaat over de terugkeer van lunchconcerten in De Oosterpoort in Groningen. Het tweede werd geschreven door blokfluitist Lucie Horsch en uitgesproken bij de uitreiking van de Nederlandse Muziekprijs in Amsterdam.

Eekhof maakt zich boos over de slechte betaling voor optredens, de beledigende fooi die ook voor het uitbreken van de coronacrisis aan de kaak is gesteld. Haar ensemble kan 136 euro exclusief btw en eventueel reiskosten krijgen voor een concert in een door de overheid gesubsidieerde zaal. Die nu, door de crisis, op omvallen staat en daarom door diezelfde overheid wordt geholpen.

"We mogen weer doen wat we het liefste doen. Prachtige muziek delen met het publiek", schrijft Eekhof. "En wat blijkt? Weer gaat het over de hoofden van degenen die uitvoeren, weer moeten de muzikanten het 'maar doen' voor in dit geval een belachelijk laag bedrag. Wanneer houdt dit op? "

Eekhof roept op tot solidariteit tussen organisatoren, musici en publiek. "Als je concerten organiseert, streef naar een goede betaling van de muzikanten en weiger nog langer concerten te organiseren met een te laag budget! Als je muzikant bent, weiger de te laag betaalde concerten! Als je behoort tot het publiek, weiger te luisteren naar muzikanten die onderbetaald worden!"

Horsch op haar beurt hekelt het subsidiestelsel en constateert dat een uitvoering van grote artistieke kwaliteit helaas onvoldoende is om ook de politiek ervan te overtuigen dat kunst van essentieel belang is. "Ensembles in heel Nederland worden afgemeten aan lijstjes met specifieke kwalificaties die bepalen of zij recht hebben op financiële ondersteuning."

Ze schrijft: "Met de beperkende eisen die gesteld worden, zijn musici vaak gedwongen om hun eigen creatieve persoonlijkheid te verloochenen, om maar te mogen blijven meedraaien", stelt Horsch. "Hierdoor dreigt de culturele wereld uit te monden in een ongezonde competitiestrijd, terwijl kunst juist helemaal niets met competitie te maken heeft."

De lijstjes met specifieke kwalificaties worden door de politiek en de Raad voor Cultuur opgesteld om beleid mogelijk te maken. Wie er niet aan voldoet, krijgt geen geld. Wie dan toch probeert rond te komen en aanklopt bij instellingen zoals De Oosterpoort, die eveneens aan specifieke kwalificaties zijn gehouden, wordt geconfronteerd met onderbetaling.

Het alternatief is de vrije markt, waar met een beetje geluk ergens – meestal zelden – een mecenas of bedrijf bereid is in de portemonnee te tasten omdat hij of zij 'een maatschappelijke verantwoordelijkheid' heeft en dat wil betalen wat de gemeenschap 'te duur' vindt. Met een beetje pech vragen mecenas of bedrijf wel iets terug: iets aangenaams, iets prettigs, niet te moeilijk, muziek terwijl u netwerkt.

Het probleem in de kunsten zit erin dat het aanbod niet met de vraag correspondeert. Daardoor zijn kunstenaars afhankelijk van welwillenden en vrijwilligers. Daardoor kunnen politiek en cultuurraden lijsten specifieke kwalificaties opstellen die niet met autonome kunst maar met andere doelen te maken hebben. Toerisme. Diversiteit. Educatie. Vernieuwing. Eigen inkomsten. Vestigingsklimaat.

De wereld zou mooier zijn als praktijken zoals in De Oosterpoort niet zouden bestaan. Waarbij moet worden opgemerkt dat een podium waar geen (minimum)loon wordt betaald geen professionele organisatie mag heten. De wereld zou ook mooier zijn als de politiek aan de kunsten doneert zonder aanvullende eisen. Waarbij moet worden gezegd dat als de politiek alleen het artistieke beloont, die politiek niet doet waar zij voor is bedoeld: de wereld beter maken.

Wat niet wegneemt dat het nooit kwaad kan, zelfs heel goed en nuttig is, als organisatoren en kunstenaars in navolging van Eekhof en Horsch vaker aan het publiek laten zien de mooie wereld slechts een buitenkant is.

Twee onkruidverbranders van Vincent van Gogh

Na afloop van een bezoek aan Museum Voorlinden bij Wassenaar viel het oog in de museumwinkel op een ansicht met een werk dat níet in het museum te zien was geweest: drie figuren op een akker, een vrouw zittend op een kruiwagen, een gebogen man met iets van een spade en nog een figuurtje bij een paar boompjes. Ik keerde de kaart en las Vincent van Gogh Onkruidverbranders 1883, watercolor on paper.

Uiteraard gingen de gedachten uit naar Onkruid verbrandende boer, dat de afgelopen maanden in het Drents Museum op de tentoonstelling Barbizon van het Noorden te zien is geweest. Sinds vorige week heeft het een plek in het Van Gogh Museum, mede-eigenaar van het schilderij. In Assen hangt nu Plaggenhut in Drenthe van Willy van Schoonhoven van Beurden uit 1948.

Navorsingen leren dat Van Gogh deze Onkruidverbranders maakte toen hij in Den Haag zat, een paar maanden voor zijn vertrek naar Drenthe. Hij schrijft erover in een brief gedateerd op woensdag 11 juli 1883 aan broer Theo, met daarin twee schetsen. Van één van die schetsen is dus later een watercolor on paper gemaakt, nu eigendom van Voorlinden. Het Van Gogh Museum heeft er een lithografie van.

Blijkens een brief die Van Gogh rond 22 oktober vanuit Nieuw-Amsterdam over aan broer Theo verstuurde was hij over het Drentse werk meer tevreden dan over het Wassenaarse werk: 'Ziehier een paar avond effekten – dat ik wat toon aangaat in een geschilderde studie beter heb dan vroeger, zóó dat het meer de grootheid der vlakte en het vallen van den avond geeft en ’t vuurtje ’t eenige lichtstipje is met ietwat rook. Ik ging er telkens s’avonds voor buiten kijken.'

Het kerkje van Zweeloo voor insecten

We bezochten de zomertentoonstelling van beeldentuin Beelden in Gees en liepen al snel tegen het werk van Bastiaan Meijer aan. Eerst ging het om een reeks kleine sculpturen van keramiek op bamboestokjes waarvan een aantal mij bekend voorkwam. Ik zag een miniatuuruitvoering van de Notre Dame du Haut van Le Corbusier, ik zag een kleine Rembrandtschool van Dudok. Daarna zag ik een bordje waarop stond dat het om 'insectenhuisjes' ging.

Een stukje verderop zag ik weer zo'n groepje huisjes op stokjes en weer kwamen sommige van die huisjes mij bekend voor. Ik zag het kerkje van Zweeloo, ik zag de Noorderkerk van Nieuw-Amsterdam, ik zag een hunebed. Op het begeleidende bordje las dat deze insectenhuisjes 'Drents dorp' werden genoemd. Ik zag daarna ook een huisje dat het Van Gogh-huis in Nieuw-Amsterdam moest voorstellen.

Naast het 'Drents dorp' stond nog zo'n groepje insectenhuisjes op stokjes, daarvan herkende ik er geen. En daar weer naast, in de vijver, dreef een compleet insectenstadje. In de galerie van de tuin trof ik tot slot drie wandsculpturen van Meijer aan: een waddeneiland, een veenlandschap dat ik niet als zodanig herkende en een wandsculptuur getiteld Overijsselse Vecht.

Thuis leidde het intikken van de naam van Bastiaan Meijer op de computer via DuckDuckGo naar www.insectenhuisjes.nl, 'de website voor mensen die van architectuur en insecten houden'. Ik las dat die website een jaar of vijftien terug is begonnen na een eenmalig kunstproject met 61 insectenhuisjes in allerlei vormen: piramides, boerderijen, kerken, woonhuizen en moskeeën. Uit de kaart op de site maakte ik op dat Nederland en omgeving inmiddels vergeven is van de huisjes.

Even later, in de tuin, leek het ineens alsof het beter ging met de insecten. Maar ons eigen insectenhotel oogde nog altijd droevig leeg.