Woest en Ledig

Geven kunstenaars nog wel om het landschap?

Ik bezocht Kunstplaza in Assen waar cultureel ondernemer Johan Schurer op de bovenste verdieping van warenhuis Vanderveen een tentoonstelling heeft ingericht met werk van Evert Musch en zijn leerlingen. Twintig werken van Musch (1918 – 2007) zijn er te zien, plus van Henk Helmantel, Reinder Homan, Arend Kuiper en Ben Snijders ieder twee werken en drie foto's van Harry Cock.

De tentoonstelling gaat gepaard met een symposium zaterdag waar gesproken zal worden over Evert Musch en het Drentse landschap. Die twee hebben veel met elkaar te maken. Musch schilderde het landschap met graagte en als dank verdedigde hij datzelfde landschap tegen aanvallen van buitenaf. Je zou het eigenbelang kunnen noemen, maar tijdens een interview dat ik vijftien jaar geleden met hem had, vertelde hij dat het om iets wezenlijks ging.

Musch hield van tradities en ambachten. Vandaar ook dat hij, ondanks de veranderende opvattingen in de kunst, altijd is blijven schilderen alsof hij in de negentiende eeuw leefde: romantisch en impressionistisch. Vandaar ook dat hij op academie Minerva – Musch heeft meer dan dertig jaar lesgegeven – goed overweg kon met studenten die eerst vaardigheden onder de knie wilden krijgen en pas daarna wilden nadenken over 'het concept'.

Eerst een ei leggen, daarna kakelen.

Over Musch wordt verteld dat hij er mede voor heeft gezorgd dat wat nu het stroomdal van de Drentse Aa is er uitziet als een heus stroomdal met een meanderend beekje. Hij ging daarvoor de strijd aan met beleidsmakers die de boel strak wilden trekken, zodat boeren sneller hun werk konden doen en het leger makkelijker kon oefenen. Musch was tegen vergaande verkavelingen, kanalisering en het kappen van bossen.

Zijn door leerlingen meest bejubelde schilderij, Vochtige weide bij Gasteren (1974), laat het zien. Maar zijn meest beroemde schilderij, Stroomdal Drentse Aa tussen Schipborg en Oudemolen (1946 – 1955), vat het nog het beste samen. Het moest zijn als een droom en het was aan 'ons' om er voor te zorgen dat het zo werd.

Na het bezoek aan Kunstplaza, zie ook de krant van vandaag, reed ik met een omweg terug naar huis. Ik ging, al CO2-uitstotend, over Loon en Gasteren via Anloo, waar Musch in een monumentale boerderij heeft gewoond en de naar hem vernoemde galerie een slapend bestaan leidt. Daarna ging ik richting Schipborg en uiteindelijk de kant van Zuidlaren op waar ik de N34 opreed.

Nu is de N34 nog tweebaans, maar als het aan gedeputeerde Henk Brink en een paar ondernemers uit Emmen ligt, wordt de weg in fases verdubbeld. Tegen deze asfaltering van de Hondsrug, inclusief delen van het stroomdal van de Drentse Aa, lijkt nauwelijks protest te bestaan. Wel zag ik op RTV Drenthe een paar inwoners van Schipborg een week of wat geleden mopperen over de gevolgen van de plannen, maar natuurorganisaties en kunstenaars houden zich stil.

Niet iedereen heeft iets van Evert Musch geleerd.

Meelopers maken Into Nature geslaagd

Nog even over Into Nature. In een persbericht blikt de organisatie terug op de kunstmanifestatie zoals die afgelopen zomer is gehouden in Frederiksoord en op het Holtingerveld. Into Nature: Out of Darkness zeer geslaagd kopt het bericht. Ik lees: 'Zo’n 20.000 bezoekers uit heel Nederland en van ver daarbuiten gingen vol enthousiasme, vaak voor twee dagen, wandelend en per fiets op zoek naar spectaculaire kunstwerken in het landschap.'

20.000 bezoekers is aanzienlijk meer dan de 12.500 bezoeker die twee jaar geleden naar de eerste editie van Into Nature zijn gekomen. Destijds, zo herinner ik mij, werd gehoopt op 25.000 bezoekers. Mede vanwege die 'tegenvaller' was dit keer lager ingezet: 10.000 bezoekers. Als er dan 20.000 komen, mag je tevreden zijn.

Ruim een week geleden plaatste RTV Drenthe een bericht met daarin de volgende passage:

'Volgens Into Nature-voorzitter Marieke Vegt waren onder de 20.000 bezoekers 8.000 betalende bezoekers, die dus daadwerkelijk een toegangskaartje met routekaart kochten. "Verder hebben we studenten bij de kunstwerken laten tellen hoeveel mensen er kwamen om echt die werken te bekijken en welke er toevallig langsliepen omdat ze bijvoorbeeld de hond uitlieten", legt Vegt uit. 
Doordat een groot aantal van de kunstwerken in de natuur stond, konden die ook zonder toegangskaartje bekeken worden. Daarom hielpen tellingen om het werkelijke aantal bezoekers in beeld te brengen. "Ook is er nog een aantal groepen, zoals 200 studenten van de Academie Minerva in Groningen, op uitnodiging geweest", aldus Vegt. Op basis van alle tellingen komt de organisatie uit op zo'n 20.000 bezoekers in totaal.'

Twaalfduizend mensen – meelopers, gluurders – hebben dus gratis iets bezocht waar anderen per persoon 15 euro moesten betalen. In een dergelijk licht ziet de conclusie 'zeer geslaagd' er anders uit.

Wanneer is een kunstmanifestatie geslaagd? Op basis van wat ik zelf heb gezien en geschreven in Dagblad van het Noorden en Leeuwarder Courant en op basis van de stukken in De Telegraaf, Noorderbreedte, de Volkskrant, NRC/Handelsblad, Trouw en op de website van de NOS was Into Nature inhoudelijk geslaagd. Slechts een enkeling hoorde ik klagen dat de kunst vergeleken met 2016 nogal ingetogen was.

Uitgesproken kritisch was de reactie van Pim Trooster, tijdens de eerste editie een van de samenstellers van de route. 'Zeer veel werken hadden niets te maken met het Drentse landschap noch met de Drentse natuur en hadden net zo goed op willekeurig elke andere locatie getoond kunnen worden of waren al eerder op andere locaties getoond', schreef Trooster op Facebook.

De installatie Round rainbow uit 2005 van ‘kaskraker’ Olafur Eliasson noemde hij een 'schrijnende dieptepunt': 'Echt een van zijn oninteressantste werken ook nog enorm versterkt doordat de ruimte gisteren niet eens was verduisterd.'  Wellicht aardig om te weten, dat juist voor deze ruimte een betaald kaartje nodig was.

In het persbericht trof ik nog twee min of meer opvallende zaken aan. Het eerste heeft betrekking op Solid sky, de marmeren bol van Alicja Kwade in het Sterrebos in Frederiksoord. 'Het werk van Kwade is zo in het hart gesloten dat het misschien kan blijven. De rest van de werken gaat terug naar de natuur, het depot of naar een volgende expositie.'

Het tweede heeft betrekking op het vervolg van Into Nature 2018. 'De voorbereidingen voor de volgende editie in 2020 zijn al in volle gang.' Volgende keer in Zuidoost-Drenthe?

Gemiste kans

Tijdens een massabijeenkomst van ons bedrijf in het WTC-gebouw te Leeuwarden duwde een jonge vrouw mij deze week een flyer in de hand. Het bleek een uitnodiging voor de opening van Art on paper. Voor ik haar naam kon vragen, en wat zij met papierkunst van doen had, dreven we van elkaar weg richting een zaal waar onze nieuwe leider ons zou toespreken.

Wie was zij? Kende ik haar? En waarvan? Een collega in het inmiddels weer uitdijende bedrijf? Had ik haar moeten herkennen? Waarom lukte dat dan niet?

Vanmorgen vond ik de flyer terug. Er was iets op de rand geschreven: 'Standnummer 12 Galerie Nummer 40. Hartelijke gr. v. Suzanne Hartmans.' Nog ging er geen licht branden. Waar is het knopje als je het nodig hebt?

Via ons interne bedrijfscommunicatiesysteem slaagde ik er niet in te achterhalen bij welke afdeling zij kon werken. Wel zag ik dat de intranetpagina met het organogram nog in constructie was. De zoekmachine buiten het bedrijf leverde wel iets op: een vermelding van beeldend kunstenaar Suzanne Hartmans uit Beerta.

Na wat gemanoeuvreer met de muis verschenen beelden in beeld: reliëfs, objecten en grafiek. Verstild werk van papier, abstract, een beetje Nul-kunst. Stijl- en smaakvol. Ik keek nog eens op de uitnodiging. De opening was al geweest, zag ik. Art On Paper bezoeken kon nog wel. In de Westergasfabriek in Amsterdam. Tot en met zondag.

Artrocks: Kunstwerk zoekt muzikant(en)

Art Rocks, een muziekcompetitie die kunst en muziek wil samenbrengen, zoekt muzikanten die, jawel, muziek willen maken bij kunstwerken. Onder meer het Drents Museum doet aan dit terugkerende evenement mee. Het museum in Assen heeft ter inspiratie acht werken geselecteerd:

• een gouden drinkbeker die nu in de Iran-tentoonstelling is te zien
• een beeld van een haas op een boomstronk, gemaakt door keramiste Carolien Smit
• een schilderij van de schilderes Hannah Höch in 1933 gemaakt door Chris Lebeau
• het schilderij Geiten langs slootkant van Klaas van Leeuwen uit 1915 of 1916
• een ongedateerd schilderij getiteld Oosters straatje van Marius Bauer (1867 – 1932)
• een portret van professor Thalheim geschilderd door Hermann Markard (1926)
• een portret van Tonia Stieltjes geschilderd door Jan Sluijter in 1919
• een stilleven met schedels en zonnewijzer van Dirk Nijland uit 1933

Voor meer informatie klik hier.

Fietsen langs folly's in Norg

In de omgeving van Norg is een route uitgezet met folly's, bouwsels waarvan het nut en doel onduidelijk is. Vooral geschikt voor wandelaars en fietsers, aldus de iniatiefnemers, stichting Amonet. We namen de proef op de som:

Hij: "Volgens mij zitten we verkeerd. We hadden er al moeten zijn. Volgens mij zijn we er voorbij."

Zij: "Hoezo voorbij? Heb jij links een zandweg gezien?"

Hij: "Ik zie alleen maar zandwegen. Ik zie geen folly, daar gaat het om."

Zij: "Lees de routebeschrijving nog eens voor."

Hij: "Vervolg de weg rechtdoor – steek het fietspad over het smalle paadje in (bankje met uitzicht links) – aan het einde na driehonderd meter links een hek, voor je aan de zuidkant van de pingo, het Schillenveen – volg de weg rechtsom, tegen de klok tot de Oortwijkbank."

Zij: "Ik stel voor dat we nog even doorfietsen. Het komt vast goed."

Hij: "Ik stel dat we terugrijden en opnieuw beginnen."

Lees verder in Vrijdag de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden.

Over de 'visschenschilder' Gerrit Willem Dijsselhof

Dit voorjaar bezocht ik kasteel Nijenhuis in Heino, onderdeel van museum De Fundatie. Alwaar mijn ogen in een van de kamertjes bleven haken aan twee vissen. Dat zie je niet vaak, geschilderde vissen, dacht ik. Althans, ik niet. Bij het lezen van het bijbehorende tekstbordje bleek om kabeljauwen te gaan, gevangen door ene Gerrit Willem Dijsselhof.

Ik was deze Gerrit Willem alweer bijna vergeten toen ik een paar weken later een rondleiding kreeg in kunsthandel Simonis & Buunk. Ik bezocht het bedrijf namens Dagblad van het Noorden voor een artikel over de handel in Ploeg-schilderijen, in Ede hebben ze een collectie van honderd Ploegers. Maar ook andere spullen.

Opnieuw sprongen mij de vissen in het oog, een schooltje goudvissen dit keer, geschilderd door dezelfde Dijsselhof. Hoe deed hij dat, zo onder water, vroeg ik mij af. Frank Buunk vertelde daarop over het bestaan van aquaria waar je als schilder best een uurtje naar kon kijken om er later een doekje van te maken. Ik bestempelde mezelf als stom dat ik daar niet aan had gedacht.

Onlangs sjeesde ik door het Gemeentemuseum van Den Haag. Verdraaid: alweer die Dijsselhof. Dit keer niet alleen schilderijen maar ook meubels als onderdeel van een tentoonstelling met Art Nouveau, de nieuwe kunst rond 1900. Dijsselhof, zo las ik, was in die tijd één van de begeerde jongens. Schilders als Breitner, Witsen en Mesdag zouden om zijn werk hebben gevochten.

Weer thuis schafte ik mij een boek over Dijsselhof aan, Dwalen door het paradijs, waarin dit alles door de auteur Yvonne Brentjens wordt bevestigd. Al lezend leerde ik dat Dijsselhof in 1866 geboren is in de buurt van Zwolle en op relatief jonge leeftijd naam maakte met olieverfschilderijen en aquarellen met verstilde onderwaterdecors. Het leverde goed geld op, maar begon hem te vervelen.

Liever hield hij zich naar de mode van de tijd bezig met wat we nu kunstnijverheid noemen: meubels, interieurs, boekbanden. 'Als kunstnijveraar liet hij geen enorme productie na, daarvoor was hij te zeer een ontwerper die het ontbrak aan realiteitszin', schrijft Brentjens. 'Hij was een dromer, een perfectionist en utopist. En hoe hard hij ook heeft gewerkt, hoe gedurfd hij ook heeft geëxperimenteerd, het overgrote deel van zijn werk bleef steken in studies, proefmodellen en probeersels.'

Omdat een mens ook toen niet van probeersels alleen kon leven, raakte Dijsselhof in de problemen: zijn geld raakte op. Met als gevolg dat hij op het einde van zijn leven opnieuw vissen ging schilderen. Dat deed hij met enige tegenzin, tot zijn overlijden in 1924. Uit een overlijdensbericht in het Algemeen Handelsblad:

'Thans heeft den dood den voorbeeldige levensarbeid afgesloten, die in velerlei richting baanbrekend is geweest en zich, onder gunstiger omstandigheden, stellig langs breeder banen ontwikkeld zou hebben. Maar ook op den weg, die tenslotte den zijne werd, heeft Dysselhof zich onderscheiden als een kunstenaar van, voor ons land, zeldzame gaven: als de schoonste Hollandsche visschenschilder van zijn tijd.'

'De weg die tenslotte den zijne werd', dat vind ik mooi gezegd.

Oud en nieuw op 47ste Open Stal

Open Stal in Oldeberkoop, de moeder aller kunstroutes in Nederland, heeft dit jaar 'Nieuwe wereld' als thema. Voorzitter Peter Hiemstra zegt dat in de catalogus het volgende over: ‘We beproeven het nieuwe en behouden het goede. Hoe gaat de mensheid om met de wereld en hoe kijken kunstenaars daar tegenaan?’

Na een bezoek meen ik dat het antwoord op die laatste vraag moet zijn dat kunstenaars bezorgd zijn en mogelijkheden zien. Dat van die zorgen blijkt onder meer in de schuur De weger aan de Oosterwoldseweg waar vier kunstenaars uit de gemeente Tynaarlo zich onder noemer De kraaien met het project Reset presenteren: een dystopie opgebouwd uit fantasievoorwerpen, onderwatertaferelen en vernietigde bouwsels die – bewust of onbewust – de oorlog Syrië in herinnering roepen.

De mogelijkheden blijken uit wat Studio Happy Ship uit Groningen toont in een futuristische bus op het veld bij Willinge Prinsstraat: een cutting edge animatiefilm die op technomuziek laat zien hoe een robot de aloude kunst beheerst van het tekenen en bouwen van kijkdozen. Ik fotografeerde de bus vanuit de paardenstallen waar Reinder Homan op traditioneel gemaakte wijze etsen exposeert van het landschap in Noord-Nederland. Oud en nieuw komen in Oldeberkoop samen.

Open Stal is nog tot en met 26/8 te bezoeken. Op 17/8 verzorgt Eric Bos om 20.00 uur in theatercafé Le Brocope een lezing over vernieuwing in de kunst. Vrijdag meer in Dagblad van het Noorden en www.dvhn.nl/cultuur

Nog een Duitse strandschilder, Hans von Bartels

Schreef ik vorige week iets over de Hollandse strandschilderijen van Max Liebermann, 'volgens sommigen de grootste impressionistisch werkende schilder van Duitsland', krijg ik prompt een mail van Wbooks over een andere Duitse impressionist die ook veel Hollandse strandschilderijen heeft gemaakt.

Hans von Bartels (1856-1913) bracht in 1887 een bezoek aan Katwijk aan Zee. Mogelijk was hij richting Noordzee gelokt door berichten over de aanwezigheid van ateliers in Hotel Du Rhin. Schilders konden er werk exposeren en verkopen, dat leek aanlokkelijk. Er was ook een nadeel: het hotel was nogal duur. Von Bartels koos daarom een kamer bij de plaatselijke bevolking.

Tussen 1891 en 1913 verbleef hij jaarlijks in Katwijk. In het boek Hans von Bartels | Schilder tussen het vissersvolk vertellen Karlijn de Jong, Annemarie Kingmans-Claas, Elisabeth Oost en André Groeneveld over leven en werk van deze tijdgenoot van Liebermann. In het Katwijks Museum wordt Von Bartels van 10 juli tot en met 10 november herdacht met een tentoonstelling met zo'n tachtig werken veelal afkomstig uit particuliere collecties.

Met Max Liebermann aan het strand

Als je een of meerdere keren over een onderwerp hebt geschreven, gaat dat onderwerp je achtervolgen. En dus ontving ik op raadselachtige wijze post van de Stichting Max Liebermann  Noordwijk. In de badplaats is een wandelroute uitgezet met panelen die verwijzen naar schilderijen gemaakt door Liebermann.

Liebermann, volgens sommigen de grootste impressionistisch werkende schilder van Duitsland, kwam graag in Nederland; van 1872 tot 1913 verbleef hij vrijwel jaarlijks een periode van 1 à 2 maanden in zijn tweede vaderland. Hij bezocht niet alleen Zweeloo en Laren, maar ging vooral naar Zuid-Holland: Leiden, Scheveningen en dus Noordwijk.

Volgens Stichting Max Liebermann Noordwijk zijn in totaal meer dan 127 olieverfschilderijen terug te voeren op een Noordwijkse locatie of omgeving. Daarnaast maakte hij in Noordwijk honderden schetsen, tekeningen en pastels. De route omvat 23 panelen en heeft volgens de stichting ‘de potentie om uit te groeien tot een belangrijke attractie voor toeristen uit alle delen van de wereld, maar vooral natuurlijk uit Duitsland’.

Als ik in de buurt ben zal ik er eens gaan kijken. Kan ik meteen nagaan wat er is overgebleven van ’t Zeepaard, De Bob en vooral Duna Deli, discotheken waar ik in ‘mijn jonge jaren’ soms ging ‘stappen’, oftewel drinken en meisjes staren.

Jonge kunstenaars, vol energie en plannen

Vlak voor de officiële opening van Headliners, de eindexamententoonstelling van Academie Minerva en het Frank Mohr Instituut, bracht ik een bezoek aan de voormalige Suikerfabriek in Groningen, dit keer de tentoonstellingsruimte. Waar ik mocht praten met vier kunstenaars, net afgestudeerd.

Het waren jonge mensen vol energie en plannen, nog geen afgeronde verhalen en verkooppraatjes, maar enthousiast en zoekend. Twee dagen later werden vier van de twee bekroond met de Klaas Dijkstra Academieprijs (Carolina Burandt) en de Academie Minerva Prijs voor Vormgeving (Sanne Boekel).

Uit de Juryrapporten:

“Carolina Burandt is geïnteresseerd in de absurditeit van alledaagse banaliteiten. Ze ziet zichzelf in haar rol als kunstenaar als een katalysator en mediator tussen verborgen en ongeziene momenten en de mensen die daar in het alledaagse leven overheen kijken. Burandt is geïnteresseerd in performance art, metamorfoses en het effect ervan op de toeschouwer, waarbij ze de ervaring toegankelijk wil maken voor iedereen. De jury had een ervaring waarbij ze zich zeer bewust werden van deze lege ruimte en ziet veel potentie in haar installatie en haar onderzoeksproject.”

“Sanne Boekel maakte een installatie waarin ze ingaat op de paradox in het moderne activisme en de interventies in de publieke ruimte. Ze begint met het maken van een punt, want wanneer iedereen schreeuwt, wie luistert er dan nog? De moralisten zijn in het werk van Boekel moraalridders geworden, actiefiguren in een winkel met kassa en een trekautomaat. De jury vindt haar werk echt, oorspronkelijk en krachtig. Ze toont met haar werk lef, neemt positie in en zoek de dialoog met haar kranten.”  

Hieronder het interview interview met de vormgever en illustrator Sanne Boekel (Groningen, 1995). De foto is van Geert Job Sevink. Het interview met Burandt en nog twee andere kunstenaars staat hier. Headliners is nog tot en met 28 november te bezoeken in de voormalige Suikerfabriek aan de Energieweg.

Een protest doen ontbranden

"In mijn winkel verkoop ik barricadebarbies, protestpoppen en actiefiguren. Het zijn allemaal moraalridders die stelling nemen in de stellingkast en een standpunt verkondigen. De moraalridders in mijn winkel zijn een metafoor voor de moderne activist die heel erg makkelijk schreeuwt. Het zijn er veel. Als je een moraalridder hebt, heb je een activist. Heb je er meer, dan heb je een protest.

Ik heb hier een kieswijzer liggen, zodat je kunt laten zien of je voor of tegen bent. Ik heb volgeschreven kassarol met de prijs van het activisme. Ik heb boeken die ik de afgelopen jaren heb gemaakt. Ik heb een Fik er in!-automaat met luciferdoosjes waarin ik boekjes heb gestopt. Daarin presenteer ik mijzelf als visual arsonist en geef ik mensen de gelegenheid een protest te doen ontbranden.

Ik wil klanten in de winkel uitnodigen na te denken en zich te bewegen door een ruimte waarin ik activisme bevraag. Dit project is begonnen met het maken van boeken. In één daarvan positioneer ik mezelf als iemand die zich afvraagt: Wat vind ik eigenlijk en hoe maak ik een punt? Vervolgens ben ik gaan kijken naar een kunsthistorische context.

Zo kwam ik op het spoor van Joseph Beuys, Albert Camus en Friedrich Nietzsche. Ik heb proberen te ontleden waarom zij vinden dat artistieke interventies nuttig zijn in een ruimte waar toch al heel veel meningen worden verkondigd, en wat hun ideeën zijn over hoe je kunt bouwen aan die ruimte. Ook heb ik de punkbeweging bestudeerd.

Ik sta ambivalent tegenover activisme. Dat is begonnen toen ik stage liep in Berlijn en merkte dat een overdaad aan schreeuwers niet per se efficiënt is. Als iedereen schreeuwt, wie luistert er dan nog? We nemen makkelijk stelling en zijn daarin niet altijd even vasthoudend. Via internet is het makkelijk om een mening te verkondigen en vervolgens weer verder te gaan. Veel output, maar geen dialoog.  Het is wat Eva Rovers zegt: 'Je punt maken is wat anders dan je doel bereiken.'

Ik denk dat mensen zich steeds bewuster zijn dat ze een rol kunnen spelen en sneller gebrand zijn op het innemen van een stelling. Misschien komt het door het internet, dat stelt ons in staat ons makkelijk in vraagstukken te mengen. We krijgen zoveel informatie binnen,  het is bijna eng om geen stelling te nemen, ook omdat mensen dan kunnen denken dat je van 'de andere partij' bent.

Tegelijkertijd zie je dat stelling nemen iets luchtigs wordt. Mensen noemen zich al geëngageerd als ze een punt hebben gemaakt, maar vervolgens gaan ze niet tot actie over. Je punt maken is niet hetzelfde als je doel bereiken. Ik ben zelf voor en tegen heel veel dingen. Soms kies ik er voor om er niets mee te doen. Ik neem wel stelling, maar geef er geen vervolg aan. Dat is niet omdat ik het niet belangrijk vind, het is meer omdat ik vind dat ik niet de juiste persoon ben om die stelling te verkondigen.

Kunst is een heel belangrijke manier om dat wat verder gaat dan woorden visueel te maken. Voor mij als vormgever en illustrator is kunst een manier om dingen leesbaar en inzichtelijk te maken. Over vormgevers wordt vaak gezegd dat ze alleen maar met vorm bezig zijn, en niet met inhoud, en dat het dus leeg is. Ik denk dat je als vormgever door de beeldtaal die je gebruikt juist heel sturend bezig kunt zijn.

Het is geen eenvoudige materie. Ik ben voortdurend bezig om mijn eigen positie te bevragen. Tegelijkertijd wil ik als vormgever laten zien hoe mensen zich tussen de hoeveelheid meningen en stellingen zouden kunnen bewegen. Ik wil mensen uitdagen na te denken over hun positie. Nadenken is best belangrijk. Als dit straks voorbij is heb ik er vast een paar denkrimpels bij, en misschien zelfs grijze haren.

Heel even heb ik getwijfeld of ik geschiedenis moest gaan studeren. Ik ben blij dat ik voor Minerva heb gekozen, omdat ik denk dat ik de ideale voedingsbodem heb gekregen om te onderzoeken wie ik ben als mens en ontwerper – die twee zijn gedurende mijn studie bij elkaar gekomen. De academie is kleinschalig, maar biedt veel mogelijkheden. Ik denk dat ik ze allemaal benut heb.

Wat er nu komt? Ik heb een zeefdrukstudio gekocht, die ga ik in Groningen opzetten. Het pand is gevonden. Vet spannend. Wat ik verder wil is verder met één van mijn boekjes, De Moraalridder, daar wil ik een blad van maken waar ook andere kunstenaars bijdragen aan kunnen leveren, en dan zo dat verschillende standpunten aan de orde kunnen komen. Ze hoeven niet per se tegengesteld te zijn, maar moeten wel anders zijn."