Een avondje naar vertalers luisteren – wie komt daar op af? De bekende anderhalve man en de bijbehorende paardenkop? Boekhandel Godert Walter in Groningen, gespecialiseerd in onder meer Duitse literatuur, drijft op goede hoop. Dus is uit voorzorg de kleine winkel verruild voor de grote fotogalerie van Noorderlicht. Daar kun je een podium bouwen, filmpjes vertonen, een rondetafelgesprek voeren. Daar zet je makkelijk een paar stoelen bij. Wat met een opkomst van zo’n vijftig belangstellenden geen luxe blijkt.

We beleven de start van Vertalersgeluk, de vierde editie van een tournee, waarbij Nederlandse vertalers aan een algemeen publiek over hun vak vertellen. Over het plezier van spelen met taal, dat je daar wakker van kunt liggen. Over het belang van vergezichten op een wereld buiten ons kleine taalgebied. En over onzichtbaarheid. ,,Als een lezer het gevoel heeft een vertaling te lezen, hebben wij ons werk niet goed gedaan”, zegt initiatiefneemster en vertaalster Andrea Kluitmann.

Terwijl de kleine talen het op de universiteit erg moeilijk hebben, wonen en werken in en rond Groningen nogal wat vertalers. Zoals Ard Posthuma, die zowel Cees Nooteboom als Tsjêbbe Hettinga naar het Duits vertaalde. Maar ook Edzard Krol, die Stoner van de dode Amerikaanse schrijver John Williams een groot Nederlands publiek bezorgde. En Roald van Elswijk, kenner van het Føroyskt en Íslenska.

Nederland telt honderden professionele vertalers, waaronder meer dan driehonderd literaire vertalers, becijfert Hanneke Marttin van het Nederlandse Letterenfonds, medeorganisator van Vertalersgeluk. ,,Dankzij die vertalers zijn onze boekwinkels zo goed gesorteerd; ongeveer de helft van de boeken in de winkels zijn vertalingen. Veelal uit het Engels, maar ook uit het Frans, Duits, Italiaans, Spaans, Russisch, de Scandinavische talen. Vertalers fungeren vaak als de eerste contactpersonen tussen lezers, landen en literaturen.”

Marttin wijst op een rapport getiteld Overigens schitterend vertaald. Daarin wordt het belang benadrukt van goede vertalingen in een klein land dat zijn welvaart en welzijn dankt aan informatie en ideeën uit landen waar vreemde talen worden gesproken. In datzelfde rapport worden voorstellen gedaan om de positie van de vertalers in Nederland te verbeteren. Door ze meer werk te geven, ze beter te betalen en hun zichtbaarheid bij het lezerspubliek te vergroten.

Overbodig? Volgens Ard Posthuma (,,vertalen is verslavend”) worden vertalers in Nederland miskend. Wijzend op het structureel verzwijgen van hun namen bij boeksprekingen in kranten en tijdschriften zegt hij: ,,Een vertaler geeft zijn of haar visie op een boek. De vertaler niet noemen in een recensie is hetzelfde als een vioolconcert bespreken waar Janine Jansen werk van Mozart uitvoert en dan vervolgens haar naam nergens noemen.”

Verspreid over het land bezoeken de komende weken zestien vertalers wier werk is genomineerd voor de Europese literatuurprijs elf boekhandels. De slavist Gerard Cruys is een van hen. Zeventig titels vertaalde hij in de loop der jaren. Uit het Deens zoals De profeten in de eeuwigheidsfjord van Kim Leine. Maar ook in het Deens, zoals Max Havelaar van Multatuli. En uit het Russisch Onvoltooide liefdesbrieven van Michaïl Sjisjkin, een van de literaire sensaties van het vorig jaar.

Cruys vertelt hoe hij het werk van Sjisjkin ontdekte: ,,In Denemarken was een vertaling zijn roman Venushaar verschenen. Een indrukwekkend, maar moeilijk boek. Uitgeverij Querido vond het niet direct geschikt hem daarmee als schrijver in Nederland te introduceren. Daarop stelde ik Brievenboek voor. Die wilden ze wel, maar niet onder die titel. Uiteindelijk mocht ik het vertalen als Onvoltooide liefdesbrieven.”

Sjisjkin woont in Zwitserland, min of meer in ballingschap nadat hij het regime van Poetin had getypeerd als een piramide van misdadigers. ,,Met als gevolg dat Rusland geen geld meer beschikbaar stelt om zijn boeken in het buitenland vertaald te krijgen”, vertelt Cruys. ,,Vertalen is geen vetpot, daarom geef ik in Denemarken ook les. Zonder beurs van het Letterenfonds had ik dit boek nooit kunnen vertalen. Of ik had het uit eigen zak moeten betalen.”

Vertalen is als schoonmaken, zeggen vertalers. Je ziet het alleen als het niet of heel slecht is gedaan. ,,En de betaling is vergelijkbaar met van een schoonmaker”, reageert Gerda Meijerink, vertaler van meer dan tachtig boeken, veelal vanuit het Duits in het Nederlands. Haar vertaling van Nachttrein naar Lissabon van Pascal Mercier ging een kwart miljoen keer over de toonbank. ,,Dan heb je blijkbaar goed werk verricht.”

Over dat laatste is het fijn en oneindig discussiëren. ,,Een vertaler maakt persoonlijke keuzes. Daardoor is een vertaling nooit af”, zegt Meijerink. ,,Na lezing van de eerste druk van mijn vertaling van Nachttrein stuurde een gepensioneerd leraar Duits zijn vertaling naar de uitgeverij – die zou beter zijn. Voor vrijwel iedere zin had hij een variant gevonden. Gelukkig heeft de uitgever besloten mijn vertaling ook als tweede druk te nemen. Of kritiek vervelend is? Het is al prettig een reactie te krijgen.”

Meijerink vertaalde ooit Die Verwandlung van Franz Kafka. ,,In de eerste zin van Kafka komt Gregor Samsa op een ochtend tot de ontdekking dat hij in een Ungeziefer is veranderd. Wat altijd in het Nederlands is vertaald als ongedierte. Maar ongedierte is meervoud, dus dat is niet juist. Daarop hebben we het vertaald in vies beest. Later heeft een vertaler er ondier van gemaakt, wat een bestaand Nederlands woord is. Maar niet mijn voorkeur heeft.”

Paula Stevens is sinds 1983 fulltime vertaler. ,,Daar ben ik heel gelukkig mee”, zegt ze. Ze heeft 66 titels op haar naam, waaronder boeken van Herbjørg Wassmo en Per Petterson. Ook vertaalde ze vanuit het Noors Zoon van Karl Ove Knausgård in het Nederlands, het derde deel uit Knausgård’s cyclus Mijn strijd. Knausgård trekt in zijn boek 450 pagina’s uit om over zijn kinderjaren op het eiland Tromøya ter vertellen. ,,Elke boom, een steen wordt minutieus beschreven. De omgeving is geen achtergrond, maar een personage”, schetst Stevens. ,,In een vertaling is ieder woord een probleem. Neem het woord strand. In Nederland denken wij dan al snel aan zand. In Noorwegen moet je aan rotsen denken.”

Hoe verder de bron en het doel van elkaar af liggen, hoe moeilijker het vertalen wordt, vertelt Stevens. ,,Je zult maar een roman over Provo en de Nederlandse gedoogcultuur in het Noord-Koreaans moeten vertalen. Nu zijn de verschillen tussen Noorwegen en Nederland niet zo heel erg groot. Maar hoe vertel ik Nederlanders die opgegroeid zijn met de overzichtelijkheid van polders over de verscheidenheid van fjorden?”

Stevens loste het op door thuis, in Groningen, op Google Earth te kijken, door gebruik te maken van Google Streetview. ,,Maar voor zover ik weet bestaat er nog steeds geen Google Bospad-view. Ik moest op reis, naar de plaats delict, naar Tromøya. Ik ben letterlijk in de voetsporen van de jonge Knausgård getreden. Ik heb als een gek foto’s gemaakt: putdeksel, vennetjes, rotsblokken, nog meer rotsblokken. Mensen kwamen vragen wat ik aan het doen was. Ze vertrouwden het zaakje niet.”

Weten hoe alles er uitziet, is een ding. Alles omzetten naar het Nederlands is iets heel anders. ,,Zoals de Inuit veertig woorden voor sneeuw hebben, hebben Noren veertig woorden voor rots. Wij moeten het bij gebrek aan bergen met minder woorden doen. En wat in het Noors afwisselend klinkt, moet je in het Nederlands niet vertalen met een zin als ’Hij liep over de kale rots langs een wat grotere rots, kwam bij een verzameling rotsblokken die rustte op een heel grote rots’.”

Zoon was voor Stevens een van de lastigste klussen uit haar carrière. ,,Mijn eigen strijd”, zegt ze. ,,Het is vaak moeilijk aan nietvertalers uit te leggen wat vertalen precies is. Probeer de volgende zin eens in een willekeurige buitenlandse taal: Jan trakteerde op beschuit met blauwe muisjes. Vrijwel nergens hebben ze beschuit. Niemand weet wat muisjes zijn. En bij blauwe muisjes krijgen mensen in het buitenland een vies beeld.”

Dat alles moet dan ook nog zo beschreven worden dat een lezer begrijpt dat iemand hier een zoon heeft gekregen, voegt Stevens toe. ,,Welkom in de wereld van vertaler. De wereld van wikken en wegen. Van schrappen, schaven, verbeteren en nog weer verbeteren. Terug verbeteren. Beseffen dat een vertaling nooit af is. En dat je ’m het liefst nooit wilt inleveren. Dat klinkt als heel veel vertalersleed. Maar geloof me, het is het mooiste en spannendste vak dat ik ken.”

Vertalersgeluk: 16/4, 20.30 uur Boekhandel Van Someren & Ten Bosch Zutphen met Nicolette Hoekmeijer, Liesbeth van Nes, Inge Kok, Pietha de Voogd en Leonard Beuger; 17/4, 20.00 uur Boekhandel Van Gennep Rotterdam met Nicolette Hoekmeijer, Gerda Meijerink, Jan Pieter van der Sterre en/of Reintje Ghoos, Pietha de Voogd en Bianca Boer; 22/4, 19.30 uur Literaire Boekhandel Lijnmarkt Utrecht met Andrea Kluitmann, Paula Stevens, Gerrit Bussink, Manon Smits, Nienke Willemsen en Aafje Haaksma; 23/4, 19.30 uur Boekhandel Krings Sittard met Andrea Kluitmann, Elly Schippers, Karol Lesman, Manon Smits en Adri Gorissen; 6/5, 16.00 uur De Drvkkery Middelburg met Andrea Kluitmann, Jan Pieter van der Sterre en/of Reintje Ghoos, Inge Kok, Liesbeth van Nes en Martin de Haan; 8/5, 20.00 uur Boekhandel Blokker Heemstede met Nicolette Hoekmeijer, Elly Schippers, Jan van der Haar, Inge Kok en Arno Koek; 13/5, 19.30 uur Athenaeum Haarlem met Andrea Kluitmann, Gerda Meijerink, Pietha de Voogd, Inge Kok en Toef Jaeger; 15/5, 20.00 uur Boekhandel Verkaaik Gouda met Nicolette Hoekmeijer, Jan van der Haar, Liesbeth van Nes,  en Roel Schuyt; 22/5 20.00 uur Boekhandel Van Rossum Amsterdam met Andrea Kluitmann, Miek Zwamborn, Paula Stevens, Roel Schuyt en Joost Baars.