Ter gelegenheid van het Nederland-Ruslandjaar lees ik voor Dagblad van het Noorden klassiekers uit de Russische literatuur – van vroeger tot nu. Aflevering 8: Wij van Jevgeni Zamjatin.
Jevgeni
Zamjatin (1884 – 1937) speelde een prominente rol in de Russische literatuur
vlak voor en vlak na de revolutie van 1917. Maar in 1921 kreeg hij zijn
nieuwste boek niet uitgegeven, kort daarop werd hij zonder proces verbannen uit
de nog jonge Sovjet-Unie. Dat vonnis werd vernietigd, al bleef zijn
contrarevolutionaire reputatie hem achtervolgen, tot in Parijs, waar hij in
armoede stierf.
Het boek uit 1921 heet Wij. Het vertelt over een ingenieur die in opdracht van 'de Weldoener' bouwt aan 'de Integraal', een raket die de ruimte moet worden ingeschoten met aan boord 'traktaten, epen, manifesten, oden en andere schrifturen over de schoonheid en heerlijkheid van de Vereende Staat'. Ook de ingenieur – zijn naam is D-503 – levert een bijdrage: het dagboek waarin hij schrijft tot de lancering.
Uit het dagboek blijkt dat D-503 niet is opgewassen tegen de zegeningen van de Vereende Staat. Het gaat mis als hij verliefd wordt op I-330, een ander dan de hem toegewezen O-90. Hij begint te twijfelen aan de bereikte utopie waarin mensen machines zijn en leven in 'goddelijke parallellepipeda der doorzichtige woningen'. Het gaat nog erger mis als de Staatswetenschap een manier vindt om 'de fantasie te genezen middels driefasige uitbranding met x-stralen'.
Het verboden Wij verscheen in 1924 in het Engels en in 1927 in Praag, in zowel het Tsjechisch als het Russisch. Pas in 1988 volgde een officiële uitgave, ironisch genoeg toen de Vereende Staat uiteenviel. Vanwege het uitzonderlijke karakter geldt het als zeer invloedrijk. Het zou Aldous Huxley hebben geïnspireerd bij het schrijven van diens beroemde anti-utopische roman Brave New World uit 1932.
De toekomstroman Wij hing in de lucht, als waarschuwing tegen de almacht van de rede. Zo verscheen in 1927 in Duitsland de film Metropolis van Fritz Lang, en in 1931 in Nederland Blokken van Ferdinand Bordewijk. Zeker is dat George Orwell, auteur van 1984 (uit 1948), het boek van Zamjatin heeft gelezen, hij schreef er een recensie over. Zowel in 1984 als in Wij maakt het systeem een einde aan de liefde.
Een uniek boek is Wij zeker. Het leest niet gemakkelijk, het proza van Zamjatin bevat hallucinerende zinnen als: 'Rondom mij ligt een glazen, door een gele zon overgoten woestijn. Ik zie hoe daar zoals in water, in het glazen spiegelvlak de blikkerende muren ondersteboven, met hun voet in de lucht hangen, en hoe daar ondersteboven, belachelijk, met de benen in de lucht, ik zelf hang.'
Maar de inhoud laat weinig te raden over. In een totalitaire staat is geen plaats voor het individu, waarschuwt Zamjatin, terwijl hij tussen de regels door een nieuwe revolutie aankondigt. En als wij denken ons doel bereikt te hebben, is het einde nabij en de vrijheid afgelopen: 'Haalt uw herinnering maar eens op: in het paradijs kent men geen verlangens meer, geen liefde; daar zijn gelukzaligen, met een geopereerde fantasie (enkel daarom zijn ze toch gelukzaligen), engelen, slaven Gods …'
Boek Wij Auteur Jevgeni Zamjatin Uitgever Atlas Prijs 18,95 euro (188 blz)