Ter
gelegenheid van het Nederland-Ruslandjaar lees ik voor Dagblad van het Noorden klassiekers
uit de Russische literatuur – van vroeger tot nu. Aflevering 7: Vaders en zonen van
Ivan Toergenjev.
Vooruitgang is een bedenkelijke zaak, niet iets om je snel aan over te geven. Ivan Toergenjev (1818 -
1883) had dat al vroeg begrepen. In 1862 publiceerde hij Vaders en zonen, een
roman opgehangen aan het idee dat het nieuwe zeer aantrekkelijk mag lijken,
vooral als het wordt gezien door de ogen van de jeugd. Het geldt als zijn beste
werk, al doen de novellen Asja (1858) en Eerste liefde (1860) er weinig voor
onder.
Het
nieuwe wordt in Vaders en zonen vertegenwoordigd door Jevgeni Bazarov en zijn
vriend Arkadi Kirsanov. Het oude wordt gepresenteerd door vader en moeder van
Bazarov en door de vader en de oom van Arkadi. Sleutelfiguur is echter de
weduwe Anna Odintsova. Een mooie, rijke vrouw met een prachtig lichaam, meent
de rationeel ingestelde Bazarov. "Al was het alleen maar voor de snijtafel."
Bazarov
is een van de meest fascinerende figuren uit de Russische literatuur, vergelijkbaar
met Raskolnikov van Dostojevski, Oblomov van Gontsjarov en Petsjorin van
Lermontov. Toergenjev voert Bazarov op als nihilist: "Iemand die niet
buigt voor autoriteiten, iemand die geen principe zo maar op goed geloof
aanneemt, hoe oud en eerbiedwaardig het ook moge zijn."
Bazarov
is een wetenschapper. Als hij niet bezig is met zijn microscoop, dan speelt hij
de betweter die Kraft und Stoff van Ludwig Buchner betere lectuur vindt dan de
verzen van Poesjkin. Vooral op Arkadi maakt de zelfverzekerde houding van
Bazarov aanvankelijk een grote indruk, dat verandert als deze kritiek begint
uit te oefenen op diens familie.
Het
is de weduwe Anna, een femme fatale, die de Bazarov aan het wankelen brengt. Ze
toont zich zeer geïnteresseerd in zijn met overtuigend aplomp bebrachte ideeën,
kroont hem tot huisvriend en palmt hem in. Tot zijn verbijstering raakt Bazarov
verliefd. Als Anna de liefde niet durf te beantwoorden, keert hij terug naar
zijn ouders op het platteland om zich vol overgave op de wetenschap te storten.
Daar loopt hij door dommigheid tyfus op.
Bij
verschijning werd Vaders en zonen werd zeer kritisch ontvangen. Progressieven
voelden zich te kijk gezet door de karikatuur Bazarov, conservatieven zagen
Bazarov als heraut van een gevreesde revolutie. Wat ook niet meehielp was dat
Toergenjev het leven in Rusland minder hoog achtte dan het leven in
West-Europa. Hij woonde jaren in Duitsland en Frankrijk, zo dicht mogelijk in
de buurt van zijn grote liefde, een getrouwde zangeres.
Honderdvijftig
jaar na het verschijnen van Vaders en zonen kunnen we vaststellen dat
Toergenjev oog had voor precair evenwicht: "Kijk eens naar dat dorre blad",
zei ineens Arkadi, "de stengel breekt en het valt ter aarde; zijn
bewegingen lijken op die van een vlinder. Is dat niet vreemd? Het droevigste en
het meest de dood nabije lijkt op het meest levendige en vrolijke.'' Zegt
Bazarov: "Beste vriend Arkadi Nikolajevitsj, gebruik in Godsnaam niet
zulke mooie woorden. Spaar me."
Boek
Vaders en zonen Auteur Ivan Toergenjev Uitgeverij Van Oorschot Prijs 15 euro
(192 blz.)