Ter gelegenheid van het Nederland-Ruslandjaar lees ik voor Dagblad van het Noorden klassiekers uit de Russische literatuur – van vroeger tot nu. Aflevering 7: Vaders en zonen van Ivan Toergenjev.

Vooruitgang is een bedenkelijke zaak, niet iets om je snel aan over te geven. Ivan Toergenjev (1818 - 1883) had dat al vroeg begrepen. In 1862 publiceerde hij Vaders en zonen, een roman opgehangen aan het idee dat het nieuwe zeer aantrekkelijk mag lijken, vooral als het wordt gezien door de ogen van de jeugd. Het geldt als zijn beste werk, al doen de novellen Asja (1858) en Eerste liefde (1860) er weinig voor onder.

Het nieuwe wordt in Vaders en zonen vertegenwoordigd door Jevgeni Bazarov en zijn vriend Arkadi Kirsanov. Het oude wordt gepresenteerd door vader en moeder van Bazarov en door de vader en de oom van Arkadi. Sleutelfiguur is echter de weduwe Anna Odintsova. Een mooie, rijke vrouw met een prachtig lichaam, meent de rationeel ingestelde Bazarov. "Al was het alleen maar voor de snijtafel."

Bazarov is een van de meest fascinerende figuren uit de Russische literatuur, vergelijkbaar met Raskolnikov van Dostojevski, Oblomov van Gontsjarov en Petsjorin van Lermontov. Toergenjev voert Bazarov op als nihilist: "Iemand die niet buigt voor autoriteiten, iemand die geen principe zo maar op goed geloof aanneemt, hoe oud en eerbiedwaardig het ook moge zijn."

Bazarov is een wetenschapper. Als hij niet bezig is met zijn microscoop, dan speelt hij de betweter die Kraft und Stoff van Ludwig Buchner betere lectuur vindt dan de verzen van Poesjkin. Vooral op Arkadi maakt de zelfverzekerde houding van Bazarov aanvankelijk een grote indruk, dat verandert als deze kritiek begint uit te oefenen op diens familie.

Het is de weduwe Anna, een femme fatale, die de Bazarov aan het wankelen brengt. Ze toont zich zeer geïnteresseerd in zijn met overtuigend aplomp bebrachte ideeën, kroont hem tot huisvriend en palmt hem in. Tot zijn verbijstering raakt Bazarov verliefd. Als Anna de liefde niet durf te beantwoorden, keert hij terug naar zijn ouders op het platteland om zich vol overgave op de wetenschap te storten. Daar loopt hij door dommigheid tyfus op.

Bij verschijning werd Vaders en zonen werd zeer kritisch ontvangen. Progressieven voelden zich te kijk gezet door de karikatuur Bazarov, conservatieven zagen Bazarov als heraut van een gevreesde revolutie. Wat ook niet meehielp was dat Toergenjev het leven in Rusland minder hoog achtte dan het leven in West-Europa. Hij woonde jaren in Duitsland en Frankrijk, zo dicht mogelijk in de buurt van zijn grote liefde, een getrouwde zangeres.

Honderdvijftig jaar na het verschijnen van Vaders en zonen kunnen we vaststellen dat Toergenjev oog had voor precair evenwicht: "Kijk eens naar dat dorre blad", zei ineens Arkadi, "de stengel breekt en het valt ter aarde; zijn bewegingen lijken op die van een vlinder. Is dat niet vreemd? Het droevigste en het meest de dood nabije lijkt op het meest levendige en vrolijke.'' Zegt Bazarov: "Beste vriend Arkadi Nikolajevitsj, gebruik in Godsnaam niet zulke mooie woorden. Spaar me."

Boek Vaders en zonen Auteur Ivan Toergenjev Uitgeverij Van Oorschot Prijs 15 euro (192 blz.)