Het blijft wringen. Margaretha Droogleever Fortuyn-Leenmans leefde bewust uit het zicht van de schijnwerpers, maar staat sinds haar dood in 1998 meer in de publieke belangstelling dan ooit. Vormde eerder dit jaar de publicatie van de vuistdikke biografie M. Vasalis de aanleiding, nu volgt een documentaire in de biografieënreeks Profiel, die morgen op televisie wordt uitgezonden.
Het is de tweede documentaire over de psychiater en dichter in korte tijd. In 2010 zag Sporen van Vasalis het licht, van Willem van der Linde en Lejo Siepe. Dit keer wordt de regie gevoerd door documentairemaker Marijke Vreeburg. Gingen Van der Linde en Siepe op zoek naar wat Vasalis in het Noorden heeft achtergelaten, Vreeburg presenteert een afgewogen, fraai gefilmd portret van haar leven.
Biograaf Maaike Meijer dient daarbij als gids langs een overzichtelijk pad dat via Den Haag naar Zuid-Afrika en over Groningen naar Roden voert. M. Vasalis voor televisiekijkers verklaard. Met hulp van onder anderen Gemma Nefkens van uitgeverij Van Oorschot, Jet Röling, die voor slechtzienden uit de biografie voorleest (binnenkort vijfde druk) en Léon Hanssen, die het vermeende racistische aspect van het gedicht De zieke blanke nog eens mag uitleggen.
Vreeburg komt met zeldzame beelden. Zoals die zijn gemaakt in het Academiegebouw van de Rijksuniversiteit Groningen toen Vasalis in 1963 de Culturele Prijs van de provincie Groningen in ontvangst nam (foto), negen jaar na de publicatie van wat haar laatste échte dichtbundel zou blijken. Geluid ontbreekt, maar we zien hoe ze in een volle zaal haar derde onderscheiding koestert.
Van der Linde en Siepe zullen zich voor het hoofd slaan. Dit hebben ze laten liggen, hun doelstellingen ten spijt. In plaats daarvan presenteerden zij in hun film 'een unieke bandopname' van een interview dat Ronald Ohlsen in 1987 de dichter afnam. Op aanwijzingen van diezelfde Ohlsen tonen ze ook beelden van de onthulling van een monument in Delfzijl in 1956 waarop Vasalis te zien zou zijn. Zou, inderdaad.
Ander bijzonder moment in de documentaire van Vreeburg betreft een onthulling van criticus Rob Schouten, in 1982 lid van de jury die haar de P.C. Hooftprijs toekende. Een omstreden toekenning, aldus Schouten, omdat Vasalis al zo lang geen nieuw werk meer had gepubliceerd en omdat ze als dichter van vroeger werd gezien.
De toenmalige secretaris zou hebben geprobeerd de toekenning tegen te houden, klapt hij uit de school. Die secretaris – Peter Berger – kan het niet navertellen, hij is in 2000 overleden. Net als jurylid Harry Scholten en voorzitter R.L.K. Fokkema. Maar Vreeburg laat merkwaardigerwijs na de nog levende juryleden te consulteren: Judith Herzberg en Ad Zuiderent.
De onthulling van Schouten is overigens van strikt persoonlijke aard. Als losgeslagen puber met suïcidale neigingen uit Groningen is hij onder behandeling van mevrouw Fortuyn in Roden geweest, vertelt hij. Om hem de waarde van geld te leren, adviseerde ze hem een krantenwijk te nemen. Pas na het juryberaad in 1982 volgde de ontdekking dat Vasalis en Fortuyn een en dezelfde persoon waren.
Eveneens zeer persoonlijk is de bijdrage van Gerdi Verbeet. De Kamervoorzitter draagt Is het vandaag of gisteren, vraagt mijn moeder uit De oude kustlijn voor en vertelt over haar moeder, die als een ‘sneeuwwitte astronaut van de aarde wegdrijft'. Huisvriend Loek Tilanus brengt Nu worden mijn gedachten vreemd, als oude tulpen. Even later, als wordt gevraagd of hij Vasalis mist, raakt hij zeer geemotioneerd: "Goh. Ah! Eigenlijk wel ja. Verdomme. Dat had ik niet gedacht. Dat had ik niet gedacht."
Zo zie je maar: je vraagt nergens om, en alles komt alsnog naar buiten.
Uitzending
De aflevering Vasalis uit de biografieënreeks Profiel wordt woensdag om 23.00 uur op Nederland 2 uitgezonden. De documentaire Sporen van Vasalis van Willem van der Linde en Lejo Siepe is verkrijgbaar via stichting Beeldlijn. Prijs € 15.