Zo zit dat: stoelen kijken in De Fabriek
Jan Siebo Uffen twee keer op kortlijst Streektaalprijs

De verslavende werking van M. Vasalis

Vasalis1936 Als van een kind in een snoepwinkel – dat gevoel komt nog het meest in de buurt na het vastpakken van M. Vasalis. Een biografie. Zo'n enorme turf over een vrouw die privé privé wilde houden en daar tijdens haar leven nog in slaagde ook. Iemand die steeds raadselachtiger werd gevonden en weinig tevreden was over de drie bundels met 119 gedichten waar ze om werd bewonderd. En dan ineens meer dan duizend bladzijden in handen krijgen.

Bezorger van deze ‘weelde' is Maaike Meijer, hoogleraar genderstudies in Maastricht en sinds de jaren tachtig bezig zich te verdiepen in leven en werk van M.Vasalis (pseudoniem van Margaretha Droogleever Fortuyn-Leenmans, gemakshalve Kiek). Zo'n zeven jaar geleden kreeg ze toestemming een serieuze biografie te schrijven, nadat vrij onverwacht in 2002 De oude kustlijn verscheen, een bundel met 53 nagelaten gedichten.

"De erven hebben deze biografie ook mede bepaald, namelijk door mij de ethiek van hun moeder op te leggen", schrijft Meijer in haar woord vooraf. Dat is nuttig om te weten. Niet alleen de nabestaanden, ook het onderwerp zelf had blijkbaar iets te zeggen over wat er wel en niet openbaar mocht worden gemaakt. Ineens kijk je dan anders naar de drie regels over, bijvoorbeeld, het verdriet na de ontrouw van echtgenoot Jan Droogleever Fortuyn in de jaren vijftig.

Het lezen van M. Vasalis. Een biografie is geen onverdeeld genoegen. Dat heeft te maken met de opvatting wat een biograaf kan doen. Een publieksvriendelijke, meeslepende levensbeschrijving afleveren die recht doet aan de persoon in kwestie en de omstandigheden waaronder hij of zij leefde. Of een boek schrijven waarin alles verantwoord en verdedigbaar een plek heeft gekregen, zodat leven en werken voor de geschiedenis zijn vastgelegd. Meijer heeft voor het laatste gekozen.

Voor die keuze is wat te zeggen. Het leven van haar onderwerp was zo weinig spectaculair, dat een meeslepende vertelling ongepast leek. Kort samengevat komt dat leven op het volgende neer. Scherpzinnige vrouw ontpopt zich als zeer talentvol dichter, studeert medicijnen, trouwt en krijgt kinderen. Ze publiceert drie zeer goed ontvangen bundels, krijgt een writers-block, wordt psychiater in deeltijd en kiest omwille van haar werk voor een leven in de luwte.

Vasalis1964 Het interessante van deze biografie zit vooral in het waarom van dat writers-block, hier een ‘tergend verlies van scheppingskracht' genoemd. Meijer gebruikt voor haar uitleg veel woorden, valt in herhaling en vult haar verklaring daarna een paar keer aan. Het verlies van creativiteit, zo wordt duidelijk, komt voort uit de dood van zoon Dicky aan de gevolgen van polio in 1943, maar ook uit een extreem kritische houding. Uit haar manier van werken én het verlies van wat ze frisheid noemt. Na de jaren vijftig blijkt Vasalis nauwelijks nog in staat zich open te stellen voor de intense ervaringen die ze ooit glashelder in tijdloze poëzie wist te vatten.

De omgang met het writers-block vormt de rode draad door de biografie. Meijer maakt er geen drama van, Kiek deed dat ook niet. Het zoeken naar een oplossing lijkt zelfs geen prioriteit te hebben, ze heeft domweg vaak geen tijd voor poëzie. Maar het leidt wel naar nieuwe inspiratiebronnen. Zoals pogingen het werk van de schilder/graficus Hercules Seghers (1589 – 1637) te gebruiken om een andere realiteit op te roepen: de kosmos, een droomstaat, mystieke ervaringen.

Als dat te weinig oplevert, verklaart ze de dichter Vasalis dood en richt Kiek zich op haar werk als (kinder)psychiater en haar gezin. Ze stelt zich dienstbaar op: voor patiënten, voor zieke familieleden, voor vrienden. Het lichaam sputtert tegen, de tijd om te schrijven wordt schaarser en als ze het probeert, is ze ontevreden. Soms krijgt ze iets af, een essay of een gedicht. Daarnaast houdt ze een dagboek bij, begint ze een paar keer aan een biografie en schrijft ze brieven.

Die brieven vormen een venster op het literaire leven dat een dichtersbiografie zo levendig kan maken. Ze correspondeerde veel met Victor van Vriesland, haar uitgever Geert van Oorschot en Gerard Reve. Daarnaast onderhield ze een warme band met Bertus Aafjes, na 1945 een beroemd dichter die uiteindelijk in de marge belandde. Haar literaire kring was klein. Het ging haar niet om letteren, maar om mensen.

Aan vrienden en kennissen geen gebrek. Stuk voor stuk plaatsen ze Kiek op een voetstuk. Als er een onvertogen woord valt, heeft ze dat woord zelf opgeschreven of uitgesproken. Iedereen liep met haar weg, lijkt het. Alleen op haar poëzie kwam af en toe stevige kritiek (achterhaald, sentimenteel et cetera). Kiek negeerde het. Haar biograaf is er als eerste bij om critici te weerspreken.

Vasalis1982 Af en toe draaft Meijer door. Zoals in een uitputtend hoofdstuk over De kleine zeemeermin, een libretto voor een nimmer uitgevoerde opera van Rudolf Escher. En met een hoofdstuk getiteld Feminisme, politiek en huishouden waarin uitgebreid de positie van de vrouw in het naoorlogse Nederland wordt beschreven. Aan het slot van het hoofdstuk komen de werksters in het leven van de familie Droogleever Fortuyn – Janke van der Veen en Iepie Venema – ook nog even aan het woord.

Dan zijn er nog de uitvoerige poëzie-interpretaties. Meijer mag graag gedichten van Vasalis onder haar microscoop leggen om te duiden wat zich allemaal tussen de regels zou kunnen afspelen. Afgezet tegen de heersende mode over gedichten te schrijven in termen van economie en literair klimaat is ook daar wat voor te zeggen. Toch gaat er zelden een wervende werking van uit.

Wat M. Vasalis. Een biografie uiteindelijk redt, is een schat aan onvoltooide, ongepubliceerde, van de prullenmand geredde gedichten en geschreven (dagboek)fragmenten. Daarin wordt een enorm talent bevestigd. Kiek kon fantastisch origineel formuleren, perfect balancerend tussen gevoel en rede, ergens halverwege Gerard Reve en Fritzi ten Harmsen van der Beek, met wie vriendschappelijke banden werden onderhouden. Wat ze schreef, getuigt van een diep inzicht, vooral in haar eigen ervaringen en omstandigheden.

Op basis van de ‘restjes' is het goed voor te stellen waarom zo vaak aan haar deur werd geklopt. En waarom haar er veel aan gelegen was zichzelf te beschermen tegen nieuwsgierigen, aanbidders en andere opdringers. De oprecht luisterende Margaretha Droogleever Fortuyn-Leenmans had veel weg van een mens met een verslavende werking, een zeldzaam begenadigde persoonlijkheid waar anderen nooit genoeg van krijgen.

Kees Fens schreef ooit over een bijeenkomst met Vasalis waarbij ook gegeten werd. Hij had het ‘geluk' naast haar te zitten, ze was toen zevenenzeventig jaar. "Na het hoofdgerecht werd het diner verondersteld losser te worden. Er moest van plaats worden gewisseld, dat was duidelijk. Vasalis bleef zitten", schrijft hij. "Ik stond op en achter mijn stoel stonden twee kandidaten die mij onmiddellijk wilden vervangen. ‘Je hebt nu lang genoeg naast haar gezeten', merkte een van hen fluisterend op. De jaloezie was minder luchtig dan het dessert dat we even later kregen."

Gelukkig zijn er altijd nog de gedichten.

Boek: M. Vasalis. Een biografie. Auteur: Maaike Meijer. Uitgever: Van Oorschot Prijs €35 (1008 blz.) Bijzonderheden: Maaike Meijer is 4 maart om 20.00 uur te gast in boekhandel Selexyz Scholtens in Groningen. Ze geeft er een lezing en gaat in gesprek met Ronald Ohlsen en Mineke Bosch. Op 6 maart is er in Roden een eerbetoon aan M.Vasalis, aanvang 13.00 uur in De Winsinghhof. Op 20 maart volgt een lezing in de kerk van Garnwerd. Aanvang 13.30 uur. Zie ook www.mvasalis.nl  en www.maaikemeijer.nl (foto's uitgeverij Van Oorschot en DvhN)