Zeventienhonderd bladzijden, verdeeld over drie banden. Twee exposities, waarvan een in het Joods Historisch Museum (JHM) en een volgende maand in het Van Gogh Museum in Amsterdam. We krijgen deze zomer heel veel Hendrik Nicolaas Werkman (1882 – 1945) over ons uitgestort. Dat alles als slotakkoord van een groot onderzoeksproject naar leven en werken van ‘de drukker van De Ploeg’.

Nadat donderdag in Amsterdam twee imposante uitgaven over Werkman zijn gepresenteerd, opende vrijdag in het JHM een expositie rond De Blauwe Schuit, de uitgeverij annex vriendenclub waarvoor Werkman het drukwerk verzorgde. De locatie is niet zonder reden. Het Joods Historisch Museum verwierf in 1976 de correspondentie van Blauwe Schuit-oprichter August Henkels. En het was Henkels die Werkman op het spoor zette van de Chassidische legenden.

In het JHM hangen voorstudies van de legenden, het beroemdste werk van Werkman. Ze ogen merkwaardig genoeg rijker dan het eindresultaat, mogelijk omdat de Groninger kunstenaar nog volop aan het experimenteren was. Daarnaast worden druksels getoond bij gedichten, teksten en andersoortige uitgaven van De Blauwe Schuit. Te beginnen met een druksel uit 1940 van het gedicht Het jaar 1572 van Martinus Nijhoff, eindigend met het omslag van De houtdiefstal bij een tekst van Henkels uit 1944.

De tentoonstelling maakt twee dingen duidelijk. Ten eerste de verbluffende creativiteit van Werkman. Het lijkt alsof de schaarste van de oorlogsjaren de kwaliteit van zijn werk ten goede kwam. Het tweede is de bepalende rol die met name Henkels speelde bij de ontwikkeling van Werkmans kunstenaarsschap. Het is wrang, Werkman heeft veel te danken aan de internering van de Winschoter predikant tijdens de oorlog in Sint-Michielsgestel.

Tijdens zijn gevangenschap in Brabant maakte Henkels onder de prominente medegevangenen zo veel reclame voor Werkman dat diens naam en reputatie na de oorlog definitief was gevestigd. Alles postuum, want Werkman werd in april 1945 doodgeschoten. Minstens zo belangrijk was overigens een bezoek van de Groninger aan ‘de kluis’ in Castricum waar in 1940 de topstukken van het Stedelijk Museum Amsterdam waren opgeslagen.

De confrontatie met de verborgen stukken bleek een onuitputtelijke bron van inspiratie voor Werkman. Het leidde tot prachtige kunst in een moeilijke tijd, zo vatten de bezorgers van de Werkman-brieven het treffend samen. De tentoonstelling in het JHM laat van die pracht maar een klein deel zien en is in die zin een introductie op de tweede Werkman-tentoonstelling in Amsterdam. Vanaf volgende maand wordt het Van Gogh Museum getoond wat er aan De Blauwe Schuit voorafging en hoe Werkman zich in Groningen klaarmaakte voor zijn grote sprong voorwaarts.

Boeken en exposities

De tentoonstelling ‘Hendrik Werkman: De Blauwe Schuit’ is tot en met 30 november te zien in het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Zie ook www.jhm.nl. De 2-delige uitgave ‘Brieven rond De Blauwe Schuit’ is verschenen bij uitgeverij Sun. Prijs: € 95 (1150 blz.) Het boek ‘H.N. Werkman. Het complete oeuvre’ is verschenen bij Nai uitgevers. Prijs: € 65 (536 blz.) De tentoonstelling ‘Druksels van Werkman’ opent 11 juli in het Van Gogh Museum. Zie ook www.vangoghmuseum.nl.