Knielen op een bed violen van Jan Siebelink, De wandelaar van Adriaan van Dis, Ararat van Frank Westerman. Wie de Nederlandse literatuur probeert te volgen, zou kunnen concluderen dat religie opnieuw een belangrijk thema is. En wie ook nog eens de literatuurkritiek bijhoudt, is geneigd te denken dat boekbesprekers aanzienlijk positiever tegenover dat thema staan dan vroeger.

Schrijver en literatuurwetenschapper Liesbeth Eugelink onderzocht hoe het is gesteld met religie in de moderne Nederlandse literatuur en interviewde schrijvers en dichters als Ronald Giphart, Rutger Kopland, Jan Siebelink, Rosita Steenbeek en Marjoleine de Vos over de rol die geloof speelt in hun literaire werk. Vrijdag presenteerde ze haar bevindingen in het boek Niets in mij gelooft dat.

Religie is nooit uit de Nederlandse literatuur weggeweest, luidt de voornaamste conclusie in het boek van Eugelink. ”Ik heb mijn onderwerp moeten afbakenen – de islam en het boeddhisme laat ik buiten beschouwing – maar je kunt stellen dat religie op een of andere manier een rol speelt in het werk van veel Nederlandse schrijvers.”

De manier waarop dat gebeurt, verschilt per schrijver. ”Je moet denken aan hoe wordt omgegaan met onderwerpen als de kerk, de liturgie, heiligen en dogma’s, maar ook met kritiek op het geloof en de afwezigheid van God. Ronald Giphart omschrijft zichzelf bijvoorbeeld als een niet-gelovige. Maar hij zegt ook dat hij in een christelijke traditie staat waar hij zich moeilijk aan kan onttrekken.”

Eugelink interviewde schrijvers en dichters, van verschillende leeftijden. ”Ik koos voor Rutger Kopland, omdat hij nadrukkelijk afstand heeft genomen van het geloof uit zijn jeugd. Vaak zie je mensen op latere leeftijd zich opnieuw bezinnen op het geloof. Maar niet bij Kopland, in zijn werk gaat het juist vaak over leegte, over een afwezigheid.”

Tegenover Kopland staat Marjoleine de Vos. ”Zij vertegenwoordigt in mijn ogen de moderne gelovige”, stelt Eugelink. ”De Vos is iemand die geïnteresseerd is in religieuze ervaringen en zingeving. Ze is een tijdlang naar de kerk geweest, maar ze beaamt de katholieke geloofsbelijdenis niet. In haar werk zie je een zoektocht. Haar houding tegenover het geloof is voor een jongere generatie herkenbaar, denk ik.”

Startpunt van Eugelinks onderzoek is de jaren zestig. ”Toen kwam de secularisatie echt op gang, ook in de literatuur - al zette W.F. Hermans zijn aanval op de katholieke kerk eerder in. In de jaren zeventig zie je dat literatuur waarin positief over religie wordt geschreven nauwelijks nog serieus wordt genomen. Dat is lang zo gebleven. Tegen literatuur van christelijke uitgevers wordt nog steeds vreemd aangekeken.”

De ommekeer voltrekt zich in de jaren tachtig, zij het voorzichtig. ”Frans Kellendonk is eigenlijk de eerste schrijver die zich afvraagt of we niet te ver zijn doorgeschoten met het afwijzen van religie en God. Gerard Reve deed dat natuurlijk ook al, maar door het gebruik van ironie was het bij hem altijd de vraag in hoeverre hij het ook meende. Zelf denk ik dat het geloof van Gerard Reve authentiek was, maar het werd het tijden niet serieus genomen. Met Kellendonk is dat anders.”

Een decennium later wagen schrijvers als Oek de Jong, Willem Jan Otten en ook Desanne van Brederode zich aan de schijnbaar lastige combinatie religie en literatuur. ”Bij De Jong is religie altijd een thema geweest. Als hij in 1993 De Inktvis publiceert, zijn de kritieken genadeloos”, vertelt Eugelink. ”Willem Jan Otten schrijft eerst nog ironisch over schuld en boete, maar treedt later toe tot de katholieke kerk.”

Niets in mij gelooft dat is geen boek op basis van een proefschrift, benadrukt Eugelink. ”Ik heb een literatuurlijst van tien bladzijden, dat is mooi genoeg. Wat de kritieken betreft, heb ik gekeken naar wat in landelijk bladen is geschreven. Vooral daar zie je de laatste jaren een verschuiving in de waardering, al moeten critici als Rudy Kousbroek en Elsbeth Etty nog steeds weinig van religie hebben. Voor sommige mensen zal het altijd wel een controversieel onderwerp blijven.”

Boek: Niets in mij gelooft dat. Over religie in de moderne Nederlandse literatuur. Auteur: Liesbeth Eugelink. Uitgever: Kok Ten Have. Prijs: €24,90 (304 blz.).