Korsakoff, Asperger, Gilles de la Tourette, Alzheimer, Parkinson. Tien tegen een dat u deze namen associeert met zieke hersenen en aandoeningen van de geest. De Groninger hoogleraar Douwe Draaisma ging op zoek naar de wetenschappers achter de namen en schreef er een boek over: Ontregelde geesten.

Deze maand is het precies honderd jaar geleden dat de Duitse neuropatholoog Alois Alzheimer (1864 – 1915) een lezing hield over Auguste Deter, een eerder dat jaar in verwarring overleden vrouw. De lezing werd een afgang. Het beschreven ziektebeeld wordt evenwel tegenwoordig door vrijwel iedereen herkend, terwijl de ontdekker en naamgever in de vergetelheid is geraakt.

Douwe Draaisma (1953) ontdeed voor zijn nieuwste boek Ontregelde geesten Alois Alzheimer van het stof. Hij verdiepte zich in het werk van de Duitser, onderzocht hoe er destijds op gereageerd werd en bekeek wat er een eeuw later van over is gebleven. Hetzelfde deed de Groninger hoogleraar theorie en geschiedenis van de psychologie met de levens en werken van nog twaalf andere wetenschappers: van Charles Bonnet (1720 – 1793) tot en met Hans Asperger (1906 – 1980).

“Na het verschijnen van Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt kreeg ik behoefte aan schrijfwerk met een duidelijke deadline”, vertelt Draaisma over het ontstaan van Ontregelde geesten. “Voor het AMC Magazine heb ik toen een reeks maandelijkse artikelen geschreven over wetenschappers achter bekende geestesziekten. Ik heb altijd al een grote biografische belangstelling gehad. Toen ik aan de Pop Dijkemaweg in Groningen kwam te wonen, wilde ik alles weten over Pop Dijkema.”

De research bleek niet altijd eenvoudig. “Van sommige wetenschappers, zoals Sergei Korsakoff (1853 – 1900) is in het Westen weinig bekend”, vertelt Draaisma. “Veel geestesziekten zijn vernoemd naar mensen uit de negentiende eeuw. In die tijd werd voornamelijk in het Duits en het Frans gepubliceerd, nu is Engels de wetenschappelijke voertaal. Korsakoff werkte in Rusland, maar publiceerde ook in Franse en Duitse tijdschriften. Gelukkig zijn veel van die tijdschriften in de universiteitsbibliotheek van Groningen te vinden.”

De biografische invalshoek bleek een goed uitgangspunt. “Als je je verdiept in het leven van een wetenschapper kom je iets te weten over de tijd waarin hij leefde”, vertelt Draaisma. “Maar ook over de omstandigheden waaronder hij zijn werk verrichtte en welke instrumenten hij tot zijn beschikking had. Iemand als James Parkinson (1755 – 1824) had in Engeland een grote dokterspraktijk met veel arme patiënten. Als zijn praktijk klein was geweest, met alleen maar rijkelui, had hij zijn ontdekking nooit gedaan.”

Doordat Draaisma ontdekkingen over een langere periode heeft kunnen volgen, laat zijn boek goed zien hoe verschillend er in de loop der tijd tegen geestesziekten is aangekeken. “Over mensen met het syndroom van Gilles de la Tourette (1857 – 1904) werd honderd jaar geleden bijvoorbeeld gezegd dat ze een gedegenereerd zenuwstelsel en een zwak ontwikkelde wilsfunctie hadden. Nu weten we dat het een neurologische stoornis is. Zoiets heeft een enorme invloed op het zelfbeeld van een patiënt.”

Interessant is ook hoe onderzoeksmethoden per land variëren. “In Duitsland werd in negentiende eeuw veel onderzoek gedaan door in hersenen te snijden. Een Franse wetenschapper als Gaëtan de Clérambault (1872 – 1934) werkte daarentegen vanuit een instituut waar half gek Parijs aan hem voorbijtrok. Daar pikte hij de meest interessante gevallen uit om die vervolgens te beschrijven. Het fenomeen van gevalsbeschrijving is nu uit de wetenschappelijke praktijk verdwenen. In de literaire wereld duikt het juist weer op, zoals in romans van Mark Haddon en Ian McEwan.”

Ontregelde geesten vertelt over de wonderbaarlijke werking van onze hersenen én over de wonderbaarlijke werking van de wetenschap, voor beginners en gevorderden. “Cesare Lombroso (1835 – 1909) werd vanwege zijn onderzoek naar de geboren misdadiger in zijn tijd gezien als een vooraanstaande wetenschapper. Nu vinden wij zijn theorie en methoden verwerpelijk. En Alzheimer was er van overtuigd dat de door hem ontdekte ziekte goed behandeld kon worden. Als je nu ziet hoe we er voor staan met de behandeling… Hij zou dat als een enorme deceptie hebben ervaren.”

Ontregelde geesten van Douwe Draaisma is verschenen bij de Historische Uitgeverij. Prijs: €27,50 euro (327 blz.). Draaisma geeft 12 december een lezing over zijn boek in Selexyz Boekhandel aan de Guldenstraat in Groningen. Aanvang 20.00 uur.