Woest en Ledig

Leest 'De schrijfmachine' van Nick ter Wal

Ik lees voor de laatste cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden in 2018, maar ook voor De Literaire Hemel, De schrijfmachine van Nick ter Wal. Het boekje is verschenen in de Hendrik de Vries-reeks, die voortvloeit uit het Hendrik de Vries-stipendium voor jonge talentvolle kunstenaars uit Groningen. Dat Ter Wal dit stipendium in 2017 geleden wist te bemachtigen, verbaasde mij destijds. Aan zijn jongensachtige uitstraling valt het niet af te zien, maar naar mijn beleving gaat hij al vele jaren in de literaire wereld mee.

Ik leerde Ter Wal zo'n tien jaar geleden kennen toen hij deel uit maakte van de redactie van tijdschrift Tzum en samen met Coen Peppelenbos met heruitgaven de dichter, schrijver en practical joker A. Marja aan de vergetelheid probeerde te ontrukken. Daarna las ik zijn met veel plezier zijn soepel geschreven bijdragen over literair erfgoed; Ter Wal werkt voor Antiquariaat Fokas Holthuis en bestiert eenmanstijdschrift Artistiek Bureau. Ook maakte ik mee dat hij in 2016 de brieven van Nanne Tepper bezorgde en daarmee bijna de prijs voor het beste Groninger boek in de wacht sleepte.

De schrijfmachine is het debuut van Ter Wal, dat melden de kleine witte letters op de gele achterzijde – het is maar goed dat ik soms over een bril kan beschikken. Ik laat mijn ogen gaan over de lijst met namen van eerdere stipendium-winnaars: Jurre van den Berg, Joanna Serrado, Ralph Aarnout, Rosa Timmer, Marcella Veldhuis, Ruth Koops van 't Jagt & Lieke van den Krommenacker, A.P.E. Verhaar. Ik sla het woord eendagsvlieg dood door te denken dat er een vagevuur is na het Hendrik de Vries Stipendium: de dagbladjournalistiek.

Het 'debuut' van Ter Wal blijkt een memoir over Ferdinand Langen (1918 – 2016), schrijver met een verleden in Groningen en een nationaal uitgegeven oeuvre dat nauwelijks nog gelezen wordt. Tijdgenoot van Koos Schuur, Reinold Kuipers, Halbo C. Kool, Ab Visser, A. Marja, mannen van de jaren vijftig. Ter Wal leerde hem kennen toen hij informatie verzamelde over laatstgenoemde. Hij bezocht hem zes keer en wisselde kaarten en brieven met de in Laren woonachtige schrijver en oud reclameman.

Na de dood van Langen wilde hij meer te weten komen. Het heeft, onder meer, geleid tot een hoofdstuk getiteld Vader. Waarin wordt verteld over Tjeert Pannekoek, vader van Ferdinand, die in 1944 op 18 december – verdraaid, dat is vandaag, nu dus alweer gisteren – stierf in concentratiekamp Mauthausen. Ter Wal las de tien brieven die Tjeert in zijn overlijdensjaar aan zijn vrouw en kinderen stuurde. Hij schrijft daar dit over: 'Het zijn tien deprimerende brieven, juist omdat ze zo optimistisch van toon zijn. Ik lees ze, maar er staat niet wat er staat.'

Verderop in datzelfde hoofdstuk schrijft Ter Wal over wat hij op basis van het boek In de schaduw des almachtigen. Lotgevallen in gevangenschap 1943 – 1945 van Klaas Ekens te weten is gekomen over de behandeling van Tjeert. Het is een huiveringwekkende passage eindigend met: 'Ik ben het vertrouwen in de mensheid bij lezing van dit krankzinnige ooggetuigenverslag een paar keer kwijtgeraakt. De bewakers die overdag de zweep hanteerden, zeiden 's avonds vriendelijk 'welterusten'. Gevangenen mishandelden elkaar voor een lege jampot.'

Waar Ter Wal zich voor de kop kan slaan dat hij zijn gesprekken met Ferdinand Lange nooit heeft opgenomen – en nog erger: dat hij tijdens het leven van Langen nooit op het idee kwam te vragen waarom deze zijn oorspronkelijke achternaam Pannekoek heeft afgezworen – maakt hij veel goed met voortreffelijk onderzoek. Zodat hij bijvoorbeeld over de oorsprong van de familienaam dit kan schrijven: 'het gehucht De Poffert even ten noorden van de snelweg A7, voorbij het industrieterrein Vierverlaten'.

Ferdinand Langen verliet Groningen in de oorlogsjaren op basis van een verklaring van de Raad der Gereformeerde Kerk van Groningen waarin wordt gesteld dat hij 'zuiver is in de belijdenis en onergerlijk in wandel'. Met andere woorden: geknipt voor tewerkstelling in Duitsland. Een zenuwarts weet dwangarbeid te voorkomen door Langen te bestempelen als 'hysterisch figuur'. Ter Wal reconstrueert vervolgens aan wie Ferdinand deze bevrijdende omschrijving te danken heeft gehad: ene Kingmans, een verzetscontact van vader Tjeert.

Nu wil ik weer verder lezen.

Nick ter Wal is 11 januari samen met Jaap Robben en Sabine van den Berg te gast in De Literaire Hemel in café De Amer te Amen. Aanvang 20.30 uur

Beresterk en Apenstreken

We besloten de zondagse winterwandeling over de Vreding in Emmen te laten gaan, ook omdat daar sinds kort twee nieuwe beelden zijn te zien: Beresterk en Apenstreken. Beide beelden komt voort uit een educatieproject van Dick Lubbersen voor PRO Emmen, een school voor praktijkonderwijs.

Hoewel ik van mening dat 'je' zeer terughoudend moet zijn met het plaatsen van beelden in de openbare ruimte (er is al zo veel te zien), en dat ik geen voorstander ben van een al te grote inspraak van 'derden' bij de totstandkoming van die beelden (dunne soep), schroom ik niet om Beresterk en Apenstreken geslaagd te noemen.

Op komst: Loods13 Scrooge

Zoeken voor de DvhN Streektaalprijs

Zoals altijd begint Dagblad van het Noorden aan het einde van het jaar met het zoeken naar het beste streektaalproduct van de voorbije twaalf maanden in het Drents, Gronings of Stellingwerfs. De krant roept daarbij de hulp in van lezers en luisteraars, ook omdat er naast een onderscheiding van de jury en publieksprijs ligt te wachten.

Citaat uit een stuk geschreven door de competente Louis van Kelckhoven: "Repte de jury bij het toekennen van de prijzen over 2017 over ‘een schrale oogst, waarbij de inzendingen wel een ontwikkeling in kwaliteit lieten zien’, ook zonder juryrapport en stimulans van de overheid ging de streektaal in 2018 als een speer. Een eerste inventarisatie van Dagblad van het Noorden bracht al 22 Groningstalige streektaalproducten aan het licht. In Drenthe vonden we tot op heden 15 titels.

Het kan zijn dat de redactie het een en ander over het hoofd heeft gezien. Staat uw streektaalproduct niet op de bij dit stuk geplaatste lijstjes (zie afbeelding) en wilt u dat wel onder de aandacht van de jury brengen, dan kunt u dat voor 31 december melden via streektaalprijs@dvhn.nl of opsturen naar Dagblad van het Noorden t.a.v. Gerry Gaasendam Streektaalprijs 2018, Postbus 60, 9700 MC Groningen. Inzendtermijn t/m 31 december. De uitreiking vindt plaats op 14 april in theater De Winsinghhof in Roden."

Leest 'Kleihuid' van Herien Wensink

Ter voorbereiding op een interview komende vrijdag in De Literaire Hemel lees ik de roman Kleihuid van Herien Wensink. Ik zou Wensink een collega kunnen noemen, daar zij voor de cultuurredactie van de Volkskrant werkt en voor de cultuurredactie van NRC Handelsblad heeft gewerkt. Maar is collega wel het juiste woord voor iemand die je nooit hebt ontmoet, maar 'slechts' vergelijkbaar werk uitvoert? Ben ik dan niet eerder een vakbroeder, waardoor Wensink een vakzuster zou zijn?

Kleihuid is een debuut dat op de achterflap wordt aangeprezen door Peter Vandermeersch, hoofdredacteur van NRC en tevens 'kenner' van de Eerste Wereldoorlog. Dat laatste weet ik dankzij De Wereld Draait Door waar ik Vandermeersch een paar keer met een vreemde mengeling van enthousiasme en ontzetting in zijn stem heb horen vertellen over de gruwelen die tussen 1914 en 1918 in Frankrijk en vooral Vlaanderen hebben plaatsgevonden.

Mijn kennis van die oorlog is, denk ik, de gemiddelde Nederlandse kennis. Dit aangevuld met een bezoek in 2015 aan een museum in Bergen op Zoom waar wordt verteld over duizenden vluchtelingen die ondanks het prikkeldraad vanuit België de Nederlandse grens overstaken. Aangevuld ook met lezing van Van het westelijk front geen nieuws van Erich Maria Remarque en gedichten over De Groote Oorlog. Wensink studeerde af op literatuur over de Eerste Wereldoorlog.

Kleihuid is een roman in scherven en vertelt over twee Britse mannen in een revalidatieoorlog in Vlaanderen 1918, een officier en een soldaat. De officier is getraumatiseerd, de soldaat verminkt. Gedurende het boek worden hun levens met elkaar verweven middels zintuiglijk proza. Gaandeweg komen we meer te weten over de achtergronden van de twee mannen, over wat hen op slagveld is overkomen en hoe ze verder proberen te leven.

Van de twee mannen vind ik de officier, Rupert Atkins, het meest interessant. Vermoedelijk is dat omdat deze een talentvol beeldhouwer is, die uit zijn mooie en veilige wereld werd geplukt en in de blubber van de loopgraven terecht kwam. Dat mag ik blijkbaar graag zien, hoe het schone vies wordt. De soldaat, Harvey Cole, is van meer 'eenvoudige komaf'. Het merkwaardige is dat Wensink hem een opgewekt karakter heeft gegeven. Zijn kop ligt er half af en toch wil hij geloven dat alles weer beter wordt.

Kleihuid is geen roman die voortdurend vragen oproept, bij mij althans. Het is meer een boek dat een breed arsenaal aan gevoelens wil beschrijven, van angst tot haat, van verwarring tot geilheid. Tegelijkertijd speelt Wensink met noties van schoonheid en lelijkheid en veranderende opvattingen.

Ik ben nu aangekomen bij een hoofdstuk waarin Atkins een gesprek heeft met zijn behandelende arts, Williams, die meer wil weten over het werk dat Atkins als kunstenaar maakte. De aandacht gaat speciaal uit naar een beeld getiteld Van hand tot hand. De arts stelt een vraag die een cultuurjournalist graag aan een kunstenaar stelt: 'Ik heb me vaak afgevraagd wat u er precies mee wilde uitdrukken.'

'Rupert aarzelde tussen beledigd en gevleid. Williams had er duidelijk kijk op. En toch stelde hij een kritische vraag? Het was volkomen vanzelfsprekend waar dat beeld over ging. (…) Hij schroefde het volume van zijn stem op naar zelfverzekerd. 'Van hand tot hand gaat over hoe de ene generatie kennis en verantwoordelijkheid overdraagt aan de volgde.'

'Vaders en zonen. Het gaat over vaders en zonen,' stelde Williams.

'Een ietwat banale interpretatie, maar zo zou je het kunnen zien.'

Nu weer verder lezen. De Literaire Hemel begint vrijdag om 20.30 uur in café De Amer te Amen. Andere gasten zijn Maaike Meijer en Etchica Voorn.

Op komst: Imagine Garage TDI Assen

Over de vermeende muziekkoepel in Meppel

Enige tijd geleden plaatste ik hier een stukje over een mogelijk muziekkoepel in Meppel. Nick ter Wal, hoeder van literair erfgoed, maar in dit geval oud-inwoner van Meppel, adviseerde daarop contact te zoeken met de plaatselijke historische vereniging. Wiecher Ponne van stichting Oud Meppel gaf het volgende antwoord:

"De foto die u stuurde betreft een schuilhut voor de reeën en geiten. In het Wilhelminapark heeft wel een muziekkoepel/muziektent op een verhoging gestaan.

In de strenge winter van 1928-1929, toen er ook een Elfstedentocht kon worden gehouden, bouwde de dienst Gemeentewerken o.l.v. Adam Drent en met behulp van Klaas Haanstra en Gerhardus Bijl een muziektent in het park tussen de vijver en het hertenkamp. Jaarlijks moesten de muziekverenigingen een muziekuitvoering geven als compensatie voor de gemeentelijke subsidie die ze ontvingen. Vanwege ergerlijk vandalisme is begin jaren zeventig besloten de muziektent af te breken."

Otto Groote in De Grup

Voor een recensie bezocht ik zaterdag de voorstelling De Grup van stichting Iemandsland. Waardoor ik in VanSlag te Borger 'een gewiekste en gezellige terreinverkenning' zag waarbij het 'meer om de muziek en de grappen gaat dan om het theater en de verbeelding, en ondertussen op vermakelijke wijze wel degelijk iets zinnigs wordt aangekaart'.

Tijdens De Grup staan zowel Otto Groote als Bert Hadders op het podium. Groote woont in Bremen en zingt en schrijft in het Plattdeutsch, Hadders woont in Groningen en zingt en schrijft in het Veenkoloniaals. Een Duits-Nederlandse samenwerking dus. En zoals altijd is het dan wachten op het moment dat de oorlog ter sprake komt.

Reeds na vijf minuten was het zover. Spreekstalmeester Erik Harteveld wist over Groote te vertellen dat hij, Groote, als 5-jarige jongen op tafel moest gaan staan om Kriegslieder te zingen. In Borger werd hem verzocht dat nog eens te doen, met een kinderstemmetje. Daartoe werd een speciaal bankje tevoorschijn gehaald en verdraaid, Groote deed het nog ook.

Komenden maanden is De Grup zowel Nederland als Duitsland bij te wonen: 14/12 Hoogezand, 15/12 Grolloo, 21/12 Roswinkel, 16/2 Emmen, 1/3 Engerhafe (D), 16/3 Groningen, 27/3 Stapelfeld (D). Het maakt nieuwsgierig of deze pijnlijke grap tijdens de Duitse optredens wordt herhaald. Of dat er, voor het evenwicht, gekozen wordt iets vergelijkbaars met Hadders uit te halen.

Museale schaatsschilderijen

Geïnspireerd door het project Rijksstudio van het Rijksmuseum in Amsterdam ontstond een paar jaar geleden de gewoonte om plaatjes te verzamelen van prenten en schilderijen waarop geschaatst wordt. En dan niet via internet, want dat kan iedereen, maar op locatie, in musea in binnen- en buitenland. Die verzamelwoede leidde weer tot een stuk dat vandaag in de cultuurbijlage van Dagblad van het Noorden en de Leeuwarder Courant staat.

Voor die gelegenheid informeerde ik bij het Drents, Fries en Groninger Museum naar wat zij aan schaatstaferelen van na 1945 in de collectie bewaren. Dat bleek, zoals ik al vermoedde, niet veel. Het Drents Museum kon een tekening leveren van Schaatsende kinderen te Berghuizen in 1946 gemaakt door Hein Kray en het Groninger Museum kwam met Schaatsenrijders bij Utrecht van Jannes de Vries uit 1972 op de proppen.

Tot mijn verrassing kon het Fries Museum niets actueel in de collectie vinden. Als troost werd ik gewezen op het bestaan van De vrouwenschaatswedstrijd  op de Westersingel in Leeuwarden van Nicolaas Baur uit 1810 en op Finish van de Elfstedentocht 1940 in de Prinsentuin te Leeuwarden van Johannes Elsinga. Een afbeelding van laatstgenoemd schilderij prijkt hierboven.

De tocht van '40 kende een zeer chaotische finish met uiteindelijk vijf winnaars: Dirk van der Duim, Auke Adema, Sjouke Westra, Piet Keizer en Cor Jongert. Zie ook hier.

Voor meer schaatsafbeeldingen verwijs ik graag naar de papieren krant.

Ook de Winschoter en Coevorder Courant keren terug

Schreef ik onlangs op deze plek een stukje over de mogelijke terugkeer van de Emmer Courant, nu reeds kan ik melden dat hier in de buurt weer eens een kogel door de kerk is gejaagd.

De Zuidoosthoeker bericht deze week dat per 1 januari 'het beste van de titels Zuidoosthoeker en Emmen.nu wordt samengevoegd tot een nieuwe titel: Emmer Courant.' De uitgave wordt twee keer in de week verspreid in de gemeente Emmen en in de dorpen Odoorn, Klijndijk en Valthe.

Omdat toeval bestaat, meldde RTV Noord afgelopen maandag dat ook de Winschoter Courant op de weg terug is. Op internet wordt de krant nieuw leven ingeblazen onder de noemer winschotercourant.nu. met medewerking van de oldies but goodies Cees Stolk, Hennie Lemein, Roelf Eemsing, Cor Vermeeren en de jonge David Stolk. De Winschoter Courant verscheen eerder van 1870 tot 1992.

In het verlengde van dit alles bereikte mij het nog niet officieel bevestigde bericht dat met ingang van februari de Coevorder Courant opnieuw gaat verschijnen, als voorzetting van Coevorden Huis-aan-huis. De Coevorder Courant dateert van 1886 en werd begin 2000 door uitgeverij Boom Pers in Meppel ondergebracht bij Coevorden Huis-aan-huis. Boom werd in 2017 overgenomen door de NDC Mediagroep.

En hoe is het ondertussen in Assen? Waar Robbert Willemsen in 2014 de in 1992 verdwenen Asser Courant nieuw leven wist in te blazen op internet? Dit medium werd daarna opgepikt door Boom Pers, dat in 2016 besloot de Asser Courant ook op papier uit te brengen. Deze week werd bekend dat het Het Gezinsblad is opgeslokt en de Asser Courant binnenkort twee keer per week gaat verschijnen.